Məhəmməd Talibli
Dollar-manat münasibətləri
II Hissə
Əvvəlki yazıda manatın devalvasiyası qərarının MB-ın valyuta ehtiyatına yaxın aylarda yarada biləcəyi risklər səbəbindən ortaya gəlməsini qeyd etmişdik. Təbii ki, bu tək səbəb deyil. Onların sırasında ölkəmizə neft pullarının azalma ehtimalı və bunun müxtəlif maliyyə kanalları ilə ötürülməsi riskləri ilə bağlıdır. Çünki, dövlət büdcəsinin əvvəlki gəlir imkanları və NF-dan ötürüləcək transfertlərin səxavəti real görünmür. Ona görə, manatı dollar qarşısında yüksəltməklə büdcədə dollarla artımlar hesabına xərc “donunu” tikməyə ehtiyac var idi. Niyyətlərdən biri də bu idi. Neft qiymətləri düşür və büdcənin 12 faizlik daxilolmaları isə birbaşa neft qiymətlərinin konyunkturasından asılıdır. Amma inanıram ki, bu cari hədəf və monetar əməliyyatla hökumət fiskal riskləri aradan qaldırması mümkün olmayacaq. Obrazlı desək, MB-ın bu addım onsuz da sönmüş ocağı yenidən alovlandırmayacaq, olsa-olsa onun bir az gec sönməyinə imkan yaradacaq. Qısaca desək, bu fiskal “həbsxana” üçün müvəqqəti nəfəslikdir. Amma bu siyasət böyük fürsətlər pəncərəsi olmayacaq. Digər tərəfdən də nəzərə almaq lazımdır ki, bu il təkcə dövlət büdcəsinin yox, elə icmal büdcənin gəlirləri də azalacaq. İlin sonuna isə neftin qiymət səviyyəsinin də düşmək ehtimalı böyükdür. Belə bir vəziyyət yaranarsa, bunu hansı monetar konfiqurasiya hesabına təmin edəcəklər? Çox düşündürücüdür.
Manatın devalvasiyasının bu günkü durumunu hərtərəfli təhlil etməmiz üçün retrospektiv mənzərəyə nəzər salmaq lazımdır.
Əvvəla, onu deyim ki, manat-dollar münasibətlərinin uzun illər sabit qalması valyuta məzənnəsində heç bir dəyişiklik yaratmırdı. Belə ki, 1998-ci ildən indiyə qədər valyuta məzənnəsində manat “üzmürdü”. Əgər 1998-ci ildə 1 manat 0,77 manat idisə, 2004-də 0,98 manat və 2009-cu ildə isə 0,80 manat olub Qısası, sürətlə “üzməyən” manatın dollara qarşı güclü təzyiqi hiss olunmurdu. Amma o vaxt belə indi adı “yumşaq devalvasiya” siyasətinin təsirləri qədər sərt olmayıb. Əgər hiss olunmayacaq həddə devalvasiyaya gedilsəydi, biznes və istehlakçılar buna daha ağrısız adaptasiya oluna bilərdi. Amma məzənnədəki optimal nisbətin olmaması məlumatsız cəmiyyətdə bir “soyuq duş” effekti yaratdı. Əgər başqa nisbətdə manatın devalvasiyasına gedilsəydi bu adaptasiya tənəzzülünü bütün cəmiyyət “dərisində” hiss etməzdi. Nəticədə bu şok terapiyası monetar müalicədən daha çox, cərrahiyyə əməliyyatına oxşadı. Yaxın tarixi təhlil etsək, görərik ki, 1 dolların təxminən 1 manat səviyyəsində olduğu zamanlarda bu dərəcədə ictimaiyyətdə narahatlıqlar olmayıb. Cəmiyyət bunu “dərisində” hiss etməyib. Məlumat üçün qeyd edim ki, denomiyasiyadan əvvəl də olsa da, 1 dollar, 2004-cü ildə 0,98 manat idi. Artıq bəzi məlumatla görə oturuşmuş tavan olaraq 1 dolların 1,2-1,5 manat səviyyəsində olacağı da istisna olunmur. Fikrimcə, Mərkəzi Bank indiki radikal məzənnə kursundan imtina etməsə, yumşaq desəm, bu hökumətin və vətəndaşların xeyrinə olmayacaq. Çünki, indiki halda manatın 33 faizlik artım səviyyəsinə nə ölkə vətəndaşları, nə də iqtisadiyyatımız dözə bilməyəcək. Bu ən yaxşı halda 10 faizlik devalvasiya həddində səviyyəsində mövcud ola bilər: yəni 1 dolların 90 qəpik həddində olması iqtisadiyyatda əlavə kataklizmlər yaşatmaz.
Nəzəriyyədən bildiyimiz kimi məzənnə fərqliliyindən meydana çıxan valyuta məzənnəsi ilə bağlı 3 sistem mövcuddur: (ı) elastik valyuta məzənnəsi, (ıı)sabit valyuta məzənnəsi, (ııı) bağlı valyuta məzənnəsi. Manatın devalvasiyası ilə bağlı radikal kurs bunu deməyə əsas verir ki, elastik valyuta məzənnəsinə daha çox yön verməklə valyuta məzənnəsində ajiotaj yaratdı. Bir neçə gün ərzində böyük pul sahibləri sanki eyni mərkəzdən idarə olunurmuşlar kimi süni dollar tələbi yaratdılar və sonrakı gün kommersiya bankları da daxil olmaqla həmin dollarları bazara daşıyaraq dollar tələbini stimullaşdırdılar. Bazar spekulyatorlarının bu vəziyyətdən gəlir götürmək məqsadilə istifadə etməsi daha çox MB-a yaxın çevrənin informativ baxımdan daha çox məlumatlı olması ilə bağlı olmasından xəbər verirdi. Əgər normal və ya rəqabətli bank sektoru olsaydı, MB-ın belə riskli siyasətindən sonra valyuta bazarında tamamilə fərqli dəyişikliklər gözləmək olardı. Amma nəticə baxımından görürən odur ki, MB bu addımı ilə həm bazarın növbəti dövrlər üçün “nəbzini” yoxladı, həm də bu əməliyyatlardan bazar konyukturasını, o cümlədən MB-ın “mətbəx” sirlərini bilənlər böyük həcmdə vəsaitlər qazandılar. Əslində birjalarda və ya valyuta bazarlarında məzzənə fərqindən meydana gələn fərqlərdən gəlir götürmək normal arbitraj fəaliyyətidir. Necə ki, birbaşa məzənnə ilə çarpaz məzənnə arasındakı fərq varsa, bazar spekulyatorlar(“möhtəkirlər”) bu fərqliliyi ortadan qaldıracaq fəaliyyətləri ilə qısa zaman kəsiyində bazar tarazlığına nail olurlar. Buna parlaq nümunə olaraq Rusiyadakı vəziyyəti göstərmək olar. Amma bizdə valyuta bazarında spekulyatorların böyük fəallığı hiss olunmadı. Əgər bizim də valyuta bazarında spekulyator qüvvələr orta səviyyədə müdaxilə etsəydi, indi MB nəinki monetar proseslərə yön verə bilməcəydi, əksinə proseslərin arxasınca sürünərək, daha böyük itkiyə məruz qalacaqdı. Onu da qeydm edim ki, 2008-ci ildə qlobal iqtisadi böhran zamanı milli valyutamız bu qədər dəyərdən düşməmişdi və bazarda isə bu qədər həssaslıqla ajiotaj yaranmamışdı. Demək, indiki şərtlər milli valyuta ilə bağlı məqam daha kirtikdir.
Bildiyimiz kimi milli valyutanın devalvasiyası ixracın stimullaşdırılması alətlərindən biridir. Amma indiki halda bizdə bu idxal asıllığı olan malların qiymətlərinin yüksəlməsinə təkan verməli idi. Amma yerli istehsal mallarının qiymətlərinin niyə yüksəlməsini başa düşmək çətindir. Uzaqbaşı buna görə milli istehsalçılar narahat olmalı deyillər. Çünki, bahalı idxal qiymətləri zamanı yerli istehsalçının rəqabət imkanları artır. Müxtəlif mal pozisiyaları üzrə dempinq tətbiq olunmur. O zaman istehlak bazarında niyə qiymət artsın? Halbuki devalvasiya idxal qiymətlərinin yüksəlməsinə təkan verə bilərdi. Çünki, idxal olunan malların alışı dollarla aparıldığından həmin malların qiymətlərinin bahalaşması başa düşüləndir. Amma nəzərə alanda ki, idxal olunan malların qiymətinin qalxması zamanı ya idxal mallarının rəqabət imkanları mümkün olmayacaq, yaxud yerli məhsulların qiymət səviyyəsinin idxal mallarına uyğunlaşdırılması baş verməlidir. O zaman sual yaranır. Ərzaq istehlakının 80 faizi daxili istehsalı hesabına ödənirsə, o zaman niyə bazarda qiymət artımlarını müşahidə edirik? Ərzaq məhsullarında idxal asıllığı çox olsaydı, o zaman bunu başa düşmək olardı. Əgər ərzaq istehlakçı məhsullarının əhəmiyyətli bir hissəni özümüz istehsal ediriksə, o zaman bahalaşan dollarla alınmayan məhsulların qiymətləri də məntiqlə yüksəlməməlidir. Əgər ölkə daxilində istehsal olunan hər hansı bir məhsulun maya dəyərində xaricdən idxal olunan xammal və ya yarımfabrikat varsa, onun idxal qiyməti cüzi artım üçün əsas ola bilər. O da belə baş verməlidir. Məsələn, siz ayaqqabı istehsal edirsinizsə, onun dabanını İtalyadan alırsız. Ayaqqabını isə 50 manata satırsız. Dollar bahalaşması sizə əsas vermir ki, həmin ayaqqabının üzərinə 33 faiz gəlib 66 manata satasız. Çünki, ayaqqabının dabanı dediyimiz komponent sizin istehsal etdiyiniz malın maya dəyərində tutaq ki, 20 faizlik payı var. Həmin 20 faizlik payın artımı 6,6 manatı 50 manatın üzərinə gəlib 56,6 manata satmalısız. Sadə bir hesablamadan da gördüyümüz kimi dollar artımı bazarda 20-30 faizlik artım kimi müşahidə olunmamlıdır. Əgər indiki dollar-manat səviyyəsində stabilləşmə davam edəcəksə, onda bazarda ortalama olaraq 20 faizlik qiymət artımları baş verəcək. Çünki, bazarlara məhsulların qarşılıqlı təsirləri və multifikativ effektlər anlayışları mövcuddur. Bu o deməkdir ki, bazarda hər hansı bir mal və xidmətin qiyməti yüksəlirsə, bu digər sahələrdə qiymət artımı üçün əsas olur. Təbii ki, bazar iqtisadiyyatı sistemində bazar qiymətləri tələb və təklif əsasında formalaşır. Amma bu heç də bazarda istehlakçıların maraqlarının qorunması istiqamətində dövlətin gözdən itməsi və yalnız bazara hakimlik etməsi deyildir. Dövlət hər zaman bazarda tənzimləmə alətləri və mexanizmlərini özündə saxlamalıdır. Bu işlə bizdə əslində İqtisadi və Sənaye Nazirliyinin İstehlakçıların Hüquqlarının Müdafiə edən departamenti məşğul olmalıdır. Bu qurum bazar iştirakçılarına hansı qiymətə məhsul satışını qadağan etməsi məqsədilə müdaxilə etməli deyil. Sadəcə bazar tənzimlənməsində özünün rolunu daha da effektiv və istehlakçı maraqlarının təmin edilməsi istqamətində fəaliyyətini effektiv qurmalıdır. Amma indiki real vəziyyətdə bu qurumun ümumiyyətlə funksionallığı hiss olunmur. Monitorinqlər və nəticəli fəaliyyətdən isə heç danışmağa dəymir.
(ardı var)