Samir Əliyev: «Mərkəzi Bankın nəzərdə tutulan addımları dövriyyədəki pul kütləsini 4.8 milyard manat artıracaq»
Milli Məclisdə qəbul edilən yeni qanuna görə, 2015-ci ilin dövlət büdcəsində daxili dövlət borclanmasının yuxarı həddi 1,5 milyard manatdan 4,5 milyard manata qədər artırılır. Verilən məlumatlara görə, hökumət daxili borcu istiqraz buraxılışı yolu ilə Mərkəzi Bankdan cəlb edəcək. Bu xəbər ictimaiyyətin böyük marağına səbəb olub.
“Mərkəzi Bank dövlət qiymətli kağızlarını hansı vəsaitlər hesabına alacaq?”, “Istiqrazların alınması ilə dövriyyəyə əlavə 4,5 milyard manatın daxil olması inflyasiyanın həddindən çox yüksəlməsi təzyiqi yarada bilərmi?”, “Bu prosesi monetar stimullaşdırmanın (Quantitative Easing) başlaması kimi başa düşmək olar?” yaranan suallardan bir neçəsidir.
“Marja” yuxarıda qeyd olunan suallar ilə Mərkəzi Banka sorğu göndərmişdi. Sorğuya cavab olaraq bildirildi ki, “pul və maliyyə siyasətinin əsas istiqamətləri dəqiqləşdirildikdən sonra Mərkəzi Bank bu barədə ictimaiyyətə bəyanat formasında geniş açıqlama təqdim edəcək”.
“Pul təklifinin müasir yolu”
“Quantitative Easing” (kvontitətiv izinq-Kəmiyyət yumuşaldılması, monetar təşviq, monetar genişlənmə) dövriyyəyə pul buraxmağın müasir yoludur.
Faiz dərəcələrinin aşağı salınması işə yaramadığı zaman mərkəzi banklar “Quantitative Easing”ə əl atırlar. Bu zaman Mərkəzi Bank dövlətin, bankların və şirkətlərin istiqrazlarını alaraq dövriyyəyə əlavə pul buraxır.
Texnologiya şirkətlərinə böyük marağın yaratdığı “dot-com köpüyü”nün 2001-ci ildə partlamasından sonra, bu modeldən Yaponiyda istifadə edilməyə başlanılıb. Modelin uğuruna dair şübhələr olsa da, deflyasiya və bank sektorunda böhranının daha çox dərinləşməsinə mane olması modelə inamı artırıb.
Maliyyə böhranı nəticəsində uçurumun kənarına gələn banklar, maliyyə aktivlərini mərkəzi banklarına satırlar. Bu, maliyyə aktivləri – ipoteka kağızları, korporativ istiqrazlar, müştərilərin kredit borcları və digər hər növ balans aktiv ola bilər.
Eyni zamanda, mərkəzi banklar “Monetar təşviq” planı çərçivəsində dövlət istiqrazlarını açıq bazar əməliyyatlarında alır və hökuməti yardım paketində istifadə edəcəyi vəsait ilə təmin edir.
Bu əməliyyat ikitərəfli təsir yaradaraq bazarı rahatlaşdırır. Bu, bir tərəfdən banklara aktivlərini likvidə çevirərək fəaliyyətlərini davam etdirmək imkanı verir. Likvidliyi artan banklar təkrar kredit verməyə başlayırlar. Bankların təkrar kredit verməyə başlaması ilə şirkətlər və insanlar xərcləmələrini yenidən artırırlar və beləliklə, tələb artdığından iqtisadiyyat canlanmağa başlayır. Şirkətlərin sifarişləri artdığından yeni işçilər cəlb edilərək istehsal artırılır.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, mərkəzi banklar bu modelin tətbiqinə faiz dərəcələrinin aşağı salınması işə yaramadığı üçün ehtiyac duyurlar. Məsələn, iqtisadiyyatın normal artdığı dövrlərdə, faiz dərəcələrini mərkəzi bankların 1% endirməsi, tələbdə müəyyən artıma səbəb olur. Faiz dərəcələrinin enməsi, əmanət hesablarından əldə edilən faiz gəlirlərinin düşməsinə səbəb olduğundan, insanlar pulu yığmaq yerinə xərcləmənin daha ağıllı olduğunu düşünürlər və xərcləmələrini artırırlar.
Faiz dərəcələrinin endirilməsi inflyasiyanın aşağı düşməsinin qarşısını almaq üçün tətbiq olunan pul siyasətidir.
“Quantitative Easing” (QE) ilə dövriyyədəki pul artırılaraq onun dəyəri aşağı salınır. Yəni başqa bir mənada gizli inflyasiya yaradılır. Məqsəd, pul təklifi artırılaraq, xərcləmənin artırılmasıdır.
“Quantitative Easing”i sadə şəkildə fransız iqtisadçısı Frederik Bastianın (Frederic Bastiat) hekayəsi əsasında izah etməyə çalışaq.
Bir dükanın şüşəsini pis uşağın sındırdığını düşünək. Bu hadisə, ona şahid olanlar üçün təəssüf ediləcək bir vəziyyətdir. Çünki dükançının şüşəni təmir etdirməsi üçün pul xərcləməsi lazım olacaq. Dükançının şüşəni təmir etdirdiyini və şüşə ustasına 10 manat verdiyini düşünək. Usta işini böyük zövqlə görərək axşam uşaqlarına bu pulla çörək ala biləcəyi üçün xoşbəxtdir. Usta 10 manatı çörəkçiyə verir. Çörəkçi, pulu qazandığı üçün sevinir və o da bu pulu təbii olaraq başqa bir yerdə xərcləyəcək. 10 manatın “səfəri” beləcə davam edəcək. Nəticəyə gəlsək, şüşənin qırılmasının yaratdığı zərərin aradan qaldırılması üçün xərclənən pul, iqtisadi fəaliyyətin yenidən canlanmasına səbəb olur. Qısası, dükançının xərclədiyi pul “Quantitative Easing”dir.
“Mövcud durum”
Hazırda Azərbaycan Mərkəzi Bankının uçot dərəcəsi 3% təşkil edir. Göründüyü kimi, Bankın imkanı tükənməyib, faiz hələ də aşağı salına bilər. Ancaq təcrübə göstərir ki, Azərbaycanda uçot dərəcəsinin aşağı salınması kredit faizlərinin aşağı düşməsində özünü göstərmir.
Dövriyyəyə əlavə pulun buraxılması inflyasiyanı daha da artıra bilər. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, avqustda iyul ayı ilə müqayisədə qiymətlər 0,1% ucuzlaşıb (deflyasiya). Bu daha çox mövsümi amillə bağlıdır. Yayda meyvə və tərəvəz ucuzlaşdığından qiymətlər düşür.
2014-cü ilin müvafiq dövrünə nisbətən (illik müqayisədə) bu ilin yanvar-avqust aylarında istehlak məhsullarının və xidmətlərin qiymətləri (inflyasiya) 3,8 faiz, o cümlədən ərzaq məhsullarının qiymətləri 6 faiz, qeyri-ərzaq məhsullarının qiymətləri 3 faiz, əhaliyə göstərilən pullu xidmətlərin qiymətləri isə 1,2 faiz artıb.
“Elman Rüstəmov bu metoddan istifadə olunacağını demişdi”
Nazirlər Kabinetinin 2014-cü ilin sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına və 2015-ci ildə qarşıda duran vəzifələrə həsr olunan iclasda Mərkəzi Bankın sədri Elman Rüstəmov Elman Rüstəmov beynəlxalq təcrübədə geniş istifadə edilən monetar genişlənmə (və ya Kəmiyyət yumuşaldılması – “Quantitative easing” (QE) siyasətindən də istifadə edilə biləcəyini bildirmişdi: “Bu ildə də manatın sabitliyinin təmini bizim ən öndə olan məqsədlərimizdən biridir və biz bu məqsədin reallaşmasını təmin edəcəyik. Müəyyən beynəlxalq konyunkturadan irəli gələn proseslərə görə, yəqin ki, bir qədər təmkinli büdcə siyasəti həyata keçiriləcək. Lakin beynəlxalq praktikadan Siz yaxşı bilirsiniz ki, məsələn, Amerika Birləşmiş Ştatları Mərkəzi Bankı, Yaponiya Mərkəzi Bankı və bu yaxınlarda Avropa Mərkəzi Bankı da bu məqsədlə öz müəyyən monetar genişlənmə planlarını açıqladılar. Yəni Sizin də (Prezident Ilham Əliyevi nəzərdə tutur) həmişə görüşlərdə qeyd etdiyiniz bu siyasətin iqtisadi artıma, məşğulluğa olan məlum təsirlərini aradan qaldırmaq üçün monetar genişlənmənin həyata keçirilməsi, iqtisadiyyatda əlavə pul kütləsinin ötürülməsi kanallarının tapılması və bu vasitə ilə, məcmu tələbin genişləndirilməsi yolu ilə iqtisadi artımın canlandırılması və məşğulluğun təmin edilməsi yəqin ki, diqqət mərkəzimizdə olacaq”.
Bəs, əgər MB bu cür metoda əl atarsa, bu, Azərbaycan iqtisadiyyatına nə vəd edir?
“İnflyasiyanı gücləndirən faktor”
İqtisadçı-ekspert Samir Əliyev bildirdi ki, dövlət borclanmasının yuxarı həddinin 3 milyard artırılması Beynəlxalq Bankın aktivlərinin sağlamlaşdırılması məqsədi daşıyır. Yəni bu məqsədlə buraxılacaq 3 milyard istiqrazı Mərkəzi Bank alacaq. Bir sözlə, dövlət büdcə hesabına 3 milyardlıq zərəri həll edəcək: “Mərkəzi Bank Beynəlxalq Bankın sağlamlaşdırılması məqsədilə çap ediləcək 3 milyard istiqrazı alacaq və SOCAR-a 1.8 milyard kredit verəcək. Nəticədə Mərkəzi Bank 4.8 milyard dövriyyəyə pul buraxacaq. Əslində bu, makro-iqtisadi sabitlik üçün problem yarada bilər. Mərkəzi Bankın nəzərdə tutulan addımları dövriyyədəki pul kütləsini 4.8 milyard manat artıracaq. Pul kütləsinin artmağı iqtisadiyyata əlavə pulun daxil olmasına və inflyasiyanın artmasına səbəb ola bilər. Nəticədə dolların manata təzyiqi güclənə bilər”.
Ötən il avqustun sonunda Azərbaycanda pul bazasının 11.7 milyard olduğunu deyən S.Əliyev vurğuladı ki, hazırda isə dövriyyədə 7 milyard manat var. Pul bazasının 5 milyarda yaxın azaldığına diqqət çəkən S.Əliyev qeyd etdi ki, pul bazası azaldığından manat çatışmamazlığı və iqtisadi aktivliyin azalmasını yaradıb: “Pul bazası azaldığına görə, Mərkəzi Bankın Beynəlxalq Bankı sağlamlaşdırmaq üçün almalı olduğu 3 milyardlıq istiqraz üçün pul çapına ehtiyac duyulmayacaq. Çünki Mərkəzi Bankın sərəncamında 5 milyarda yaxın pul var. Ona görə yeni pul çap etməyə ehtiyac yoxdur”.
Hazırda MB-nin inflyasiyanı pul bazasını azaltmaq yolu ilə də saxladığını deyən S.Əliyev bildirdi ki, manat qıtlığı hesabına inflyasiya yoxdur. Amma 3 milyardlıq istiqrazın alınıb, iqtisadiyyata buraxılması inflyasiya yaranan faktora çevriləcək. “Inflyasiyanı yaradan səbəb təkcə bu olmayacaq. Fevralın 21-də olmuş devalvasiya və növbəti devalvasiyanın gözlənilməsi də inflyasiya yaradan faktorlar sırasındadır”, deyə S.Əliyev vurğuladı.
Xəyal