Və ya dövlətin pulu kimlərin cibinə gedir?
“Həyətimizə həftənin 2 və 5-ci günləri təmiz kənd məhsulları – süd, qatıq, yumurta gətirilir. Ətraf binalardakı sakinlərin bir çoxu həmin məhsulları ancaq onlardan alır. Cünki keyfiyyəti də yaxşıdır axı… Onları marketlərdə satılanlarla müqayisə etmək olmaz” .
Bunu paytaxtın 9-cu mikrorayon, M.Cəlal küçəsindəki 11 saylı binanın sakini Həcər Hüseynova deyir. Onun sözlərinə görə, həyətlərinə kənd təsərrüfatı məhsullarını Siyəzəndən gətirirlər: “Bəzən qiymətin bahalığından gileylənəndə süd-qatığı gətirən Şəfiqə xala deyir ki, yem, yanacaq bahadır, dövlətin də heç bir köməyi yoxdu. Ona görə də istər-istəməz malın maya dəyəri baha başa gəlir. Üstəlik, bunu şəhərə gətirmək də böyük zəhmətdi. Qulaq asanda görürsən ki, düz deyir. Olmazmı, dövlət hər hansı formada belə adamlara dəstək olsun ki, bazarda da təmiz məhsullar tapa bilək?”
Bazarda çeşid niyə azdır?
Marketlərdə əsasən xarici və bir neçə yerli şirkətin istehsalı olan süd və süd məhsulları satılır. Hər il büdcədən heyvandarlığın inkişafına külli miqdarda vəsait ayrıldığını nəzərə alsaq, sual yaranır: bu pullar istiqaməti üzrə xərclənirsə, bəs çeşid niyə azdır? Yaxud bazarda bir neçə məmur-oliqarxa məxsus olduğu iddia edilən şirkətlərin məhsullarıdırsa, o zaman dövlətin ayırdığı pullar hara gedir?
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının normalarına əsasən, bir adamın süd və süd məhsullarına olan tələbatı illik 340 kq-sa, ölkə ərazisində istehsal olunan südün nəticəsində bunun yalnız 220 kq-nı ödəmək olur. Tələbatın yerdə qalan hissəsi isə 700 min ton süd idxal etməklə ödənilir. Bu səbəbdən də ölkə ərazisində satılan südün qiyməti bahadır. Açıq şəkildə 1 litr südün ən aşağı qiyməti 0,3 qəpikdən, qablaşdırılmış şəkildə isə 1,2 qəpikdən başlayır. Bu da orta aylıq əmək haqqısı 390 manat Azərbaycan əhalisi üçün çoxdur.
Kənd təsərrüfatı üzrə ekspert Vahid Məhərrəmli deyir ki, bu sahədə əsas problemlərdən biri məhsuldarlığın aşağı olmasıdır. Azərbaycanda iribuynuzlu heyvanlar orta hesabla illik təxminən 1 ton süd verir, halbuki, bu rəqəm 5-6 tona çatdırıla bilər. Bu halda, yerli istehsalla həm tələbatı ödəmək mümkün olar, həm də süd və süd məhsullarının qiyməti aşağı düşər. Bu baxımdan, ekspert hesab edir ki, vəziyyətdən çıxış yolu ölkə ərazisində məhsuldarlığı çox olan sağmal inəklərin sayının artırılmasıdır. Yəni, kəmiyyətə deyil, keyfiyyətə üstünlük verilməlidir.
Statistika və reallıq…
Rəsmi statistikaya görə, hazirda ölkədə 2 mln. 7 min mal-qara var ki, onun 1 mln. 300 mini sağmal inəklərdir. Onlardan da 1,7 mln. ton süd sağılır.
Maraqlıdır ki, İspaniyada sağmal inəklərin sayı cəmi 8 mindir. Ancaq həmin inəklərdən il ərzində 6,5 mln. ton süd sağılır.
2013-cü ilin statistikası hələlik tam açıqlanmayıb. 2012-ci ili əhatə edən rəqəmlərdən isə görünür ki, həmin il büdcədən kənd təsərrüfatı sahəsinə 410 milyon 557 min 614 manat maliyyə ayrılıb. Bu barədə “Azadlıq”ın sorğusuna cavab olaraq, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyindən bildirilib ki, vəsaitin 220 min manatı heyvandarlığın inkişafına yönləndirilib. Ancaq konkret hansı istiqamətə, bu barədə məlumat verilmir.
“2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı” çərçivəsində 14 min 350 başlıq südlük və 3 min başlıq ətlik istiqamətli 13 heyvandarlıq kompleksinin yaradılmasına İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu tərəfindən indiyədək 54 milyon manat güzəştli kredit verilib.
Güzəştli kreditlər hesabına həyata keçirilən layihələrdən biri də Bərdə rayonunun Mehdili kəndində yerləşən “Qarabağ Aqrar Sənaye Kompleksi” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətidir. Cəmiyyətin tərkibinə tutumu 5 min ton olan soyuducu anbar, ət kəsimi fabriki, 2200 başlıq südlük və 2000 başlıq ətlik istiqamətli heyvandarlıq kompleksi daxildir.
Ötən ilin əvvəlində Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun maliyyə dəstəyi ilə “Qarabağ Aqrar Sənaye Kompleksi” MMC-yə Macarıstandan yüksək genetik xüsusiyyətlərə malik, 200 baş südlük Holşteyn cinsindən olan damazlıq inəklər, 200 baş ətlik Şharole, Limuzin və Smental cinsindən olan danalar gətirilib. Növbəti mərhələdə əlavə 900 baş Simental cinsli damazlıq inəklər gətirilib. Nəzərdə tutulduğuna görə, 2013-cü ilin sonuna qədər kompleksə Macarıstandan gətirilən cins danaların sayı 10 minə çatdırılmalı idi. Bu da son illərdə ölkəyə gətirilən damazlıq heyvanlar üçün 31 milyon manat büdcə vəsaitinin xərclənməsi deməkdir.
Rəsmi məlumatlara görə, 2015-ci ilə qədər ölkədə süd və süd məhsullarının istehsalının 2.5 milyon tona çatması əsas hədəf kimi götürülüb. Damazlıq heyvanlar «Aqrolizinq»in xətti ilə idxal edilir. Bunun üçün Azərbaycan Prezidentinin Ehtiyat Fondundan vəsait ayrılıb. 2009- 2013-cü illər arasında xərclənən vəsaitin həcmi artan xətt üzrə gedib.
Həmçinin bildirilir ki, «Aqrolizinq» ASC-nin xətti ilə ölkəyə 2009-cu ildən indiyə kimi 4500-ə yaxın damazlıq dişi heyvan gətirilib. Bu heyvanlar 200-dən çox iri və kiçik fermer təsərrüfatına verilib. Heyvanın dəyərinin 50 faizi büdcə hesabına ödənilir, fermer isə yerdə qalan hissənin yarısını ilkin ödəniş kimi verir, yarısını da 3 il ərzində qaytarmalıdır.
“Xarici inəklər sərfəli deyil”
Lakin istənilən nəticə əldə olunmur. Gətirilən heyvanlar yerli şəraitə uyğunlaşmadığından kütləvi şəkildə tələf olur. Fermerlərin dediyinə görə, bunun əsas səbəbi maliyyə ilə bağlıdır. Yəni, onlar inəyi alırlar, ancaq uyğun şərait yaratmaq üçün Sahibkarlığa Kömək Milli Fondundan kredit götürə bilmirlər. Nəticədə fermer borclanır.
Mövcud problemlərdən danışan fermerlərin heç biri xarici inək almadığını bildirir. Məsələn, fermer Miryaqub Hüseynov deyir ki, irili-xırdalı 120 baş heyvanı var. Amma indiyədək dövlətdən heç bir maddi dəstək almayıb: “Yalnız müəyyən dövrlərdə bankdan kredit götürmüşəm. Heyvanların südünü şirkətlərdən birinə verirəm, ətlik heyvanları da şəhərdən gələn qəssablara satıram. Həmin pulla da qışa tədarük görürəm. 3 il əvvəl xaricdən gətirilən cins inəklərdən almışdım. Tələf oldu, zərərə düşdüm”.
Miryaqub Hüseynov salyanlı olsa da, təsərrüfatı (inzibati orqanlarla problemi olduğundan təsərrüfatının adını açıqlamaq istəmir) Şamaxı ərazisindədir.
Lənkəran şəhər sakini, fermer Arif Ramazanov sağılan südü “Palmali” şirkətinə verir. O da cins inək almır: “1998-ci ildən heyvandarlıqla məşğulam. Əvvəllər xırdabuynuzlu heyvanlar bəsləyirdim. Sonradan iribuynuzluları aldım. Fermada 22 baş camış, 16 baş inək var. Camışlardan 14-ü süd verir. Fermamda xaricdən gətirilən damazlıq heyvan yoxdu. Çünki iki-üç nəfər həmin inəklərdən almışdı, qalmadı, öldü. Onlar bizim üçün deyil. Belə heyvanları gərək xüsusi qaydada saxlayasan, bu da sərf etmir”.
A.Ramazanovun ferması Bakı-Astara magistral yolunun sağ tərəfində, Qızılağac qoruğunun yaxınlığındadır.
Bərdənin Soğanverdilər kəndində yerləşən “Babalı” fermer təsərrüfatının rəhbəri Tofiq Bayramovun da təsərrüfatında 300 baş qoyun, 10 baş inək saxlanılır. İstehsal edilən məhsullar bazara çıxarılır: “Kənara məhsul vermirik, hamısını Bərdə rayon bazarına çıxarırıq. Təbii ki, otun, gübrənin, yanacağın baha başa gəlməsi məhsulun satışına da öz təsirini göstərir. Əldə olunan gəlir təkrar istehsala gedir. Fermada cins inək yoxdu. Heç almaq üçün müraciət də etməmişəm. Sərf edən variant deyil, ona görə də istəmirəm”.
Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin rəsmi saytında göstərilir ki, “2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı”nın həyata keçirilməsi üzrə ölkədə heyvandarlığın intensiv texnologiyalar əsasında inkişaf etdirilməsi üçün Ağdam rayonunun Əfətli, Kürdəmir rayonunu Atakişili, Saylanın Kürqaraqaşlı, Ağcabədinin Ağabəyli, Qubanın Nügədi və Pirvahid kəndlərində, eləcə də Şəki şəhərində iri südçülük-maldarlıq təsərrüfatları yaradılıb.
Respublikanın bütün rayonları maldarlıqla məşğul olur. Ölkədə olan inək naxırının 38,7 faizi Aran iqtisadi rayonunun təsərrüfatlarındadır”.
Nazirliyin saytında “Aqrolizinq” ASC-yə ayrılan vəsait barədə də məlumat verilib. Bildirilir ki, dövlət başçısının ötən il fevralın 11-də imzaladığı sərəncamla Prezidentin Ehtiyat Fondundan “Aqrolizinq” ASC-yə 9,2 mln manat vəsait ayrılıb.Ötən ilin 6 ayı ərzində 204 baş Holştin-friz və 131 baş Simmental cinsli damazlıq heyvan respublikaya gətirilərək, 50 faiz güzəştlə 3 il müddətinə məhsul istehsalçılarına lizinqə verilib.
70 faiz süd xaricdən gətirilir
Heyvandarlığın inkişafı üçün dövlətin ayırdığı vəsait, həmçinin mal-qaranın sayı barədə təqdim olunan rəqəmlərlə reallıq qətiyyən uyğun gəlmir. Yeri gəlmişkən, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin heyvandarlıq məhsullarının istehsalı, emalı, damazlıq işi və otlaqlar şöbəsinin müdiri Çingiz Fərəcov da etiraf edir ki, büdcədən ayrılan böyük məbləğdə vəsaitlərə baxmayaraq, bu gün bazarda satılan südün əsas hissəsi xarici məhsullardır. Şöbə müdiri mətbuata açıqlamasında deyib ki, hazırda Azərbaycanda 2,7 mln. baş iribuynuzlu heyvan saxlanılır, il ərzində təxminən 1,7 mln. ton süd sağılır və 55 süd emalı müəssisəsi fəaliyyət göstərir.
Şöbə müdirinin fikrincə, bu rəqəm qənaətbəxş hesab olunmur və nəticədə yerli ticarət şəbəkəsində satılan süd məhsullarının 30 faizi yerli istehsala aiddir, qalan 70 faizi isə idxal malları təşkil edir: “Nəzərə alsaq ki, adambaşına 72 litr süd istehlak edilməlidir, o zaman bu sahədə fəaliyyət göstərən yeni istehsal müəssisələrinin yaradılmasına böyük ehtiyac olduğu diqqət çəkir”.
İqtisadçı ekspert Rövşən Ağayev deyir ki, hökumət indiyə qədər heç vaxt problemin bu səviyyədə olmasını etiraf etmirdi. Çünki ərzaq təhlükəsizliyi məsələlərinə həssas yanaşırdı: “Kənd təsərrüfatının inkişafına hökumət çox böyük pullar xərcləyir. Sübut etməyə çalışır ki, xərclənən pullar effektivdir. Son illər Sahibkarlığa Kömək Fondu vasitəsilə az qala, bir milyarda qədər pul xərclənib. Deyilənə görə, həmin vəsaitin yarısından çoxu kənd təsərrüfatına gedib. İndiyə qədər hökumət idxaldan asılı olmadığımızı deyirdi. Birdən-birə nə oldu ki, dövlət orqanı belə bir etiraf etdi? Sadə vətəndaş da bilir ki, Azərbaycana əksər ərzaqlar, o cümlədən süd və süd məhsulları xaricdən gəlir. Bunun üçün ekspert olmaq vacib deyil. Mağazaya gedəndə bunu açıq-aydın görmək olur. Biz dəfələrlə bilirmişdik ki, Azərbaycanda kənd təsərrüfatı məhsulları, xüsusilə də süd və süd məhsullarının əksəriyyəti xaricidən gəlir. İndi bu reallıq etiraf edilirsə, deməli, həll olunmağa başlayır”.
Ekspert hökumətin ərzaq təhlükəsizliyi məsləsindəki ən böyük problemini heç vaxt vəziyyətin nə yerdə olduğunu etiraf etməməsində görür: “Bəlkə də yeni nazir köhnə nazirin işini təqdim edərək vəziyyət ağır olduğunu göstərmək istəyir. Dünyada ərzaq təhlükəsizliyi üçün bir neçə məhsul var ki, onlardan biri də süd və süd məhsullarıdır”.
70 faiz süd niyə xaricdən gətirilir?
Başqa bir iqtisadçı ekspert Azər Mehtiyev problemi mətbuata şərh edərkən deyib ki, nəinki süd məhsulları, hətta ət məhsulları da ölkəyə xaricdən gələ bilir: “Gürcüstandan kəsilib satılmaq məqsədilə çoxlu heyvan gətirilir. Son illərdə Azərbaycanda dövlət büdcəsi vəsaiti hesabına xaricdən cins mal-qara gətirlir. Məqsəd isə ölkədə süd istehsalını artırmaqdır. Əgər bu vəsait müqabilində ölkədəki süd məhsullarının 70 faizi kənardan gətirilirsə, deməli, son illər həyata keçirilən kənd təsərrüfatı siyasəti ciddi nəticələrə gətirib çıxarmayıb”.
Ekspert hesab edir ki, süd məqsədilə xaricdən gətirilən cins mal-qara ölkədə istehsal olunan məhsulun həcmində ciddi dəyişikliyə səbəb olmayıb: “2005-ci ilə qədər olan dövrdə də ölkə daxilində olan süd məhsulları indiki həcmdə idi. Deməli, heç nə dəyişməyib. Əgər heç nə dəyişilməyibsə, bu qədər mal-qaranın gətirilməsi nəyə xidmət edir? Xərclənən vəsait hara gedir? Deməli, bu sahədəki siyasətin özü düzgün qurulmayıb. Nəticələrin qiymətləndirilməsi aparılmır. Siyasətin həyata keçirilməsi, dövlət vəsaitlərinin xərclənməsi müqabilində ölkədə ciddi nəticələr əldə olunmamasına görə məsuliyyət daşıyan qurumlar yoxdur”.
Xərclənən vəsaitlə maraqlanan yoxdur
Rəsmi hesabatlarda da xərclər aydın göstərilmir. Məsələn, Hesablama Palatasının rəyində də konkret olaraq heyvandarlığın inkişafı üzrə ayrılmış vəsaitin xərclənmə mexanizmi göstərilmir. Ancaq ümumi məlumat verilir: ““Kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətlərinin stabilləşdirilməsi” paraqrafı üzrə Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinə 2012-ci ilin dürüstləşmiş təyinatında nəzərdə tutulmuş 7500,0 manat məbləğində subsidiyaya qarşı icra 7425,4 min manat və ya 99,0 % olmuşdur ki, bu da 2011-ci illə müqayisədə 1565,9 min manat və ya 126,7 % çoxdur”.
Maraqlıdır ki, Milli Məclisdə də bu sahəyə ayrılan dövlət vəsaitinin xərclənmə mexanizmi, səmərəliliyi ilə bağlı heç bir hesabat tələb olunmur. Əksinə, yeni güzəştlərin tətbiqilə bağlı qanun layihələri müzakirə olunur ki, həmin güzəştlər də məmur-oliqarxlar üçün sərfəlidir.
Məsələn, mütəmadi olaraq “Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına müddətli vergi güzəştlərinin verilməsi haqqında” qanuna dəyişikliklər edilir. Qaydaları şərh edən Rövşən Ağayev deyir ki, əslində, bu güzəştlərdən çox az adam bəhrələnir: “Hər 2 ildən bir kənd təsərrüfatı istehsalçılarına vergi güzəştləri edilməsi haqqında qərar verilir və hər iki ildən bir bu qərarın ömrü uzadılır. Bircə onu anlamırlar ki, onsuz da bu güzəştlərdən bəhrələnənlər çox az olacaq. Rəsmi statistikanın verdiyi məlumata görə, 2012-ci ildə bitkiçilik sektorunda istehsal olunan məhsulların 94 faizini, heyvandarlıq sektorunda istehsal olunan məhsulun isə 92 faizini ailə təsərrüfatları verir. Söhbət o ailə təsərrüfatlarından gedir ki, onlar pay torpaq islahatları dövründə hökumətdən 1,5 – 2 hektar torpaq almış şəxslərdir. Məsələ ondan ibarətdir ki, vergini sahibkar ödəməlidir. Yəni, sahibkar olmayan şəxs sahibkarlığa aid olan vergiləri ödəyə bilməz. “Ailə kəndli təsərrüfatı haqqında” qanunda göstərilir ki, ailə-kəndli təsərrüfatına kənd yerlərində məhsul istehsalı ilə məşğul olan fiziki şəxslər aiddir. Elə həmin qanunda göstərilir ki, bu şəxslər sahibkarlıq subyektləri hesab olunmurlar. Belə olan halda, bu qaydalar kimə lazımdır?”.
Ekspertin sözlərinə görə, sadə kəndli nə güzəştli kreditlərdən, nə də sahibkarlara kənd təsərrüfatı istehsalçılarına tətbiq olunan vergi güzəştlərindən istifadə edə bilmir: “Hökumət həmişə kənd təsərrüatına güzəştlər etdiyini, bu sahəyə güzəştli kreditlər verdiyini deyir. Oliqarx məmurlar və onların ətrafındakı insanlar başlayıb bölgələrdə iri meqafermalar, fermer təsərrüfatları yaratmağa. Hökumət də həmin “sahibkarlara” Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu vasitəsilə böyük vəsaitlər ayırır. Məsələn, Ağdamın bir kəndində iki böyük təsərrüfat yaradılıb. Ağcabədidə “Atena” şirkəti 2 böyük ferma kompleksi yaradıb. Gəncənin kəndində bu gün 3 fermanın tikintisi gedir. Üstəlik, Beyləqanda, Ağcabədidə, Tərtərdə taxılçılıq müəssisələrinin yaradılmasına başlanıb. Beyləqanda Şəfəq kolxozunda böyük, 5000 başlıq meqaferma yaradılıb. Bunlar hansısa kəndliyə aid olan müəssisələr deyil. Ancaq həmin müəssisələr həm hökumətin vergi güzəştlərindən, həm də güzəştli kreditlərdən istifadə edəcəklər. Bu günə qədər həmin güzəştlərdən faydalanan sahibkar yox idi. Hökumət ölkənin maliyyə resurslarından istifadə edib belə müəssisələr yaratmağa başlayıb. Bir sözlə, əllərini ciblərinə qoyub o pulu sıravi fermerin əlindən alıb, göydəndüşmə hansısa bir sahibkara böyük vəsait ayırmaqla pul qazanırlar. Texnikanı “Aqrolizinq”dən, pulu Sahibkarlığa Kömək Milli Fondundan, torpağı isə dövlət büdcəsindən götürürlər. Hələ Milli Məclisdən güzəştli kreditlər də alırlar. Bu insanlar güzəştli kreditlərdən özlərinə xidmət etmək üçün yararlanırlar”.
Rövşən Ağayevin fikrincə, bu, Azərbaycandakı kiçik fermerlərin, kiçik sahibkarlığın süqutuna səbəb olacaq: “Çünki Azərbaycanda aqrar sektorun tənzimlənməsi, idarə olunması peşəkar əsaslarla getməyib. Hökumət özünün aqrar siyasət strategiyasını heç vaxt işləməyib”.
Nəticə
Beləliklə, aydın olur ki, büdcədən milyonlar ayrılmasına baxmayaraq, ortada konkret nəticə yoxdur. Söhbət, ayrılan vəsaitin təyinatı üzrə xərclənməsindən gedir. Statistik rəqəmlər göstərir ki, milyonlarla vəsait məhsuldarlığa təsir göstərməyib. Belə çıxır ki, hökumətin bu sahədəki strategiyası heyvandarlığın yox, məmur-oliqarxların biznesinin inkişafına xidmət edir. Bütün bunların başlıca səbəbi də ayrılan pulların necə xərclənməsinə nəzarətin olmamasıdır.
Aynur Elgünəş
Aytən Məmmədova
Bu yazı AİYİB-in “İctimai maliyyəyə effektiv nəzarət sistemi” layihəsi (Donor Avropa Birliyidir) çərçivəsində təşkil olunmunan jurnalist müsabiqəsinə təqdim olunur
