Nobel mükafatları 1901-ci ildən başlayaraq hər il fizika, kimya, tibb və fiziologiya, iqtisadiyyat (1969-cu ildən), ədəbiyyat, sülh uğrunda mübarizə sahələrində görkəmli fəaliyyətə görə verilir. Mükafat təsis olunanda bir sahə üzrə iki dəfə, ölümdən sonra verilməsi nəzərdə tutulmurdu. Mükafatın geri alınma mexanizmi də yoxdur. Hər il dekabr ayının 10-da Alfred Nobelin dünyasını dəyişdiyi gündə mükafat laureatlara təqdim edilir. Əslində, Nobel mükafatları laureatları dünya miqyasında bəşər nəslinin XX əsrdə müxtəlif elm və mədəniyyət sahələrinin ən görkəmli nümayəndələrini birləşdirən son dərəcə nüfuzlu klublardır.
Bu klublara daxil olmaq həm asan, həm də çox çətindir. Asandır, ona görə ki, Nobel mükafatları klubunda əsl demokratik ovqat hökm sürür, qapılar hamının üzünə açıqdır. Çətindir ona görə ki, seçdiyin sahədə ən böyük uğura nail olmalısan.
Mükafatın tarixinə diqqət etdikdə çox maraqlı məqamlara rast gəlinir. Layiq olan şəxslərin kənarda qalma səbəbləri nədir? Mükafatdan kimlər və nə üçün imtina edib? Dünyasını dəyişən şəxslərə mükafat verilibmi? Iki dəfə kimlər mükafat alıb?
“Qohumbazlığa” “yerlibazlığa” yol verilibmi? Ədəbiyyat sahəsindən söhbət düşəndə ən çox L.Tolstoy, F.Kafka, C.Coys, M.Prust, V.Mayakovski, N.Hikmət kimi görkəmli sənətkarların bu mükafata layiq görülməməsi diqqəti çəkir. Lev Tolstoyla bağlı son vaxtlar maraqlı məqamlar ortaya çıxıb.
1901-ci ildə ədəbiyyat sahəsində ilk Nobel mükafatı fransız şairi Rene Prüdoma veriləndən bir ay sonra A.Nobelin həmyerliləri, bir qrup mədəniyyət və incəsənət xadimi Tolstoya məktubla müraciət etdilər: “Nobel mükafatının ilk təqdimat mərasiminin keçirilməsilə əlaqədar biz bir qrup yazıçı, rəssam və tənqidçilər sizdən üzr istəyirik. Ədəbiyyat sahəsində mükafatın verilməsinə həvalə olunan təşkilat indiki tərkibdə nə yazıçı və rəssamları, nə də ictimai rəyi təmsil edirlər”.
Illər ötdükcə yeni laureatlar ortaya çıxır. Lakin bunların sırasında Tolstoyun adı çəkilmir. 1906-cı ildə Yasnaya Polyanaya Tolstoyun dostu və bioqrafı Pavel Biryukov gəlir. O, əminliklə yazıçıya deyir ki, əldə etdiyi məlumata görə, ona Nobel mükafatı veriləcək. Tolstoy bunun müqabilində nə edir? Bir gün sonra o, fin yazıçısı, onun əsərlərini bu dilə tərcümə edən Arvid Yarnfeltə belə bir məktub yazır: “Sevimli Arvid, səndən rica edirəm ki, mənim sənə yazdığımı heç kim bilməsin. Biryukov mənə dedi ki, ola bilsin, Nobel mükafatını mənə versinlər. Əgər bu baş verərsə, mənim imtina etməyim həddindən artıq xoşagəlməz ola bilər. Ona görə də Sizdən hədsiz dərəcədə xahiş edirəm, əgər Isveçlə əlaqələriniz varsa, çalışın ki, mükafatı mənə verməsinlər. Əlbəttə ki, mən ünvanı öyrənib ora məktub yaza bilərəm. Ancaq mənə yaraşmaz ki, onları qabaqlayım, bəlkə onlar məni təyin etmək üçün heç fikirləşməyiblər”.
Yarnfeld onun məktubunu olduğu kimi tərcümə edib, Isveçə göndərməklə yazıçının xahişinə əməl edir. Həmin il mükafat heç öz ölkəsində də yaxşı tanınmayan italyan şairi Karduççiyə verilir.
XX əsrin klassikləri və Avropa ədəbiyyatında “şüur axını” kimi böyük bir cərəyanın əsasını qoymuş M.Prust və C.Coys da Nobelə layiq görülməyiblər. Coysun “Ullis”i 1922-ci ildə çapdan çıxıb. Bu əsər sözsüz ki, bütün sonrakı nəsr və ədəbiyyat nəzəriyyəsinə əsaslı təsir göstərmişdir. Analoji rolu Prustun “Itirilmiş zaman axtarışında” adlı məşhur roman silsiləsi oynamışdır. 1919-cu ildən etibarən məşhurlaşan Prust ədəbiyyat sahəsində “Qonkur” mükafatına layiq görülmüşdür. Bütövlükdə onun romanları yazıçının dünyasını dəyişməsindən beş il sonra çap edilmişdir. Belə çıxır ki, Nobel komitəsi Prustun ədəbiyyat sahəsindəki nailiyyətlərini qiymətləndirməyi çatdıra bilməmişdir. Ancaq Coys Prustdan 19 il sonra vəfat etmişdir. Onda Isveç Kral Akademiyası nədən bunu görməyib?
Həmin illər belə söhbətlər gəzirmiş ki, romanın estetik yönümü Nobel komitəsinin “ürəyincə” olmayıb. Frans Kafkanın məşhur əsərləri “Qəsr” və “Proses” də yazıçının ölümündən sonra işıq üzü gördüyündən, Nobel komitəsini qınamaq olmur.
Coys, Prust və Kafkanı Nobel mükafatına layiq görməyən Nobel komitəsi Uitson Çörçilli 1953-cü ildə “əsl sənət nümunələri olan tarixi və bioqrafik xarakterli əsərlərinə” görə ədəbiyyat sahəsində mükafata layiq görmüşdür. Isveç Akademiyası onun yaradıcılığına belə qiymət vermişdir: “Çörçillin ədəbi və siyasi nailiyyəti o qədər genişdir ki, onu ancaq Sezar və Siseronla müqayisə etmək olar”.
Məşhur imtinaçılar
1958-ci ildə Isveç Akademiyası rus şairi Boris Pasternakı “müasir lirik poeziyada mühüm nailiyyətləri və böyük rus epik roman ənənəsini davam etdirməsinə görə” ədəbiyyat sahəsində Nobel mükafatına layiq gördü. Bundan dərhal sonra “Pravda” və “Literaturnaya qazeta”da şairə qarşı hücumlar başlandı. Onun şəxsiyyətini təhqir edən məqalələrdə şairi “dönük”, şərə xidmət edən “böhtançı” adlandırırdılar. Bunlar azmış kimi, o, Yazıçılar Ittifaqından çıxarıldı və mükafatdan imtina etməyə məcbur edildi. Bütün bu hücumlardan sonra Pasternak məcbur qalıb Isveç Akademiyasına teleqram göndərir: “Mənim mənsub olduğum cəmiyyət məni bu mükafatdan imtina etməyə məcbur edir. Mənim könüllü imtinamı ünvanınıza təhqir kimi qəbul etməyin”.
Mükafatı 31 ildən sonra oğlu Yevgeniy Pasternak qəbul etmişdir.
Maraqlı imtina böyük Fransız yazıçısı və filosofu Jan Pol Sartra məxsusdur. Isveç Akademiyası 1964-cü ildə Sartrı “müasir dövr üçün çox böyük əhəmiyyət daşıyan azadlığın ruhuna hopmuş ideyalarına” görə ədəbiyyat sahəsində mükafata layiq gördü. Sartr bundan 19 il əvvəl Fəxri Legion ordenindən imtina etmişdir. Yazıçı hesab edirdi ki, fərqləndirici hansısa bir nişan onun oxucusuna təzyiq göstərə bilər. “Jan Pol Sartr” yaxud “Nobel mükafatı laureatı Jan Pol Sart” imzaları arasında fərq var. “Mənim Venesuela partizanlarına münasibətim ancaq özümə aiddir. Ancaq Nobel mükafatı laureatı Jan Pol Sartr Venesuela müqavimətinin müdafiəsinə qalxıbsa, deməli, o, bununla həm də Nobel mükafatını özü ilə sürükləyib. ”Istəməzdim ki, məni ictimai instituta çevirsinlər”.
Fiziologiya və tibb sahəsində Nobel mükafatı 1923-cü ildə insulinin kəşfinə görə Kanada fizioloqları Frederik Bantiq və Con Makleoda verilir. Ancaq əsl ideya F.Bantiq və və onun əməkdaşı Çarlz Bestə məxsus olmuşdur. Bu iki alim eksperimentlərin gedişatında insulin ifrazını aşkar etmişlər. Professor Makleod əvvəl Bantiqin ideyasına gülmüşdür. Sonda isə bu iki tədqiqatçının işlərinə təşkilati kömək göstərmişdir. Ancaq Nobel mükafatının qərarında Bestin yox, Makleodun adı çəkilmişdir. Mükafatın əsas namizədi Bantiq dərhal bəyan etmişdir ki, əgər Bestin adı onunla birgə çəkilməsə, o, mükafatdan imtina edəcək. Lakin sonradan o, alim həmkarlarının təsiri ilə mövqeyini dəyişməli olmuşdur. Ancaq mükafata layiq görüldükdən sonra, o, bəyan edir ki, əslində, ideya Bestə məxsusdur və mükafatı onunla yarı bölür.
Nobelin məşhur vəsiyyətini pozdular
1931-ci ildə Isveç şairi Erik Karlfeldin ölümündən altı ay sonra Isveç Akademiyası onun Nobel mükafatına layiq görülməsinin lehinə səs verdi. Akademiyanın bu qərarı çox böyük narazılığa səbəb oldu. Nobel mükafatının verilməsi qaydalarına görə, ölümdən sonra mükafat o halda verilə bilər ki, namizədlik ölümdən qabaq verilmiş olsun. Buna baxmayaraq, mükafat onun ailəsinə təqdim olunur. Akademiyada şair belə xatırlanır: “Müəyyən dövrlərdə əl işləri ilə hazırlanmış əşyalar nadirliyini itirmir. Ustalıqla işlənmiş Karlfeld şeirlərinin dilində xüsusi əxlaqi məna mövcuddur ki, onlar da nadirdir”.
Bundan 30 il sonra Nobel mükafatı yenidən çətinliklə üzləşdi. 1961-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş katibi Isveç dövlət və siyasi xadimi Daq Xammarşeld Konqoda baş verən qiyamla bağlı Afrika səmasında təyyarə qəzasına düşərək həlak olur. Bundan üç həftə sonra onun sülh üzrə Nobel mükafatına layiq görülməsi açıqlanır: Xammarşeld “Birləşmiş Millətlər Təşkilatını effektiv beynəlxalq təşkilata çevirdiyinə görə” Sülh üzrə mükafata layiq görülmüşdür. Xammarşeld ölümündən sonra mükafata layiq görülmüş axırıncı laureatdır.
Mükafat iki dəfə nəzərdə tutulmamışdı
Mariya Skladovskaya-Küri ilk qadın Nobel mükafatçısı olmaqla yanaşı, həm də iki dəfə bu mükafata layiq görülüb. O, 1903-cü ildə “radiasiya hadisəsinin tədqiqinə” görə, 1911-ci ildə isə radium və polonium elementlərinin kəşfinə görə kimya üzrə Nobel mükafatına layiq görüldü.
Mükafatın tarixində Amerika kimyaçısı Laynus Polinq iki dəfə Nobel mükafatına layiq görülmüş ikinci şəxsdir. Kimyaçı alim 1954-cü ildə kimya sahəsində, 1962-ci ildə isə sülh sahəsində Nobel mükafatına layiq görülmüşdür.
Bir evdən neçə nəfər?!
Maraqlıdır, indiyə qədər Nobel mükafatına layiq görülmüş yazıçı və şairlərin həyat yoldaşları və övladları həmin nailiyyəti təkrarlamayıblar. Yalnız elm sahələrində 5 dəfə laureatların övladları, 3 dəfə isə ər-arvad birgə mükafata layiq görülüblər. Mariya Küri fizika səhəsində Nobel mükafatını həyat yoldaşı Pyer Küri ilə, qızı Iren Colio isə kürəkəni Frederik Colio ilə birgə alıb.
1947-ci ildə Avstriya-Amerika biokimyaçısı Karl Kori həyat yoldaşı Gerta Kori ilə qlikogenin sintezinə görə “fiziologiya və tibb sahəsində” Nobel mükafatına layiq görülüblər.
1915-ci ildə fizika sahəsində Nobel mükafatına ingilis fiziki Henri Breqq və onun 25 yaşlı oğlu Lorens Breqq layiq görülürlər. Bu hadisə mükafatın tarixində anoloqu olmayan bir hadisədir. Lorens Breqq bu mükafata layiq görülmüş ən gənc laureatdır.
Dahi Nils Bor 1922-ci ildə fizika sahəsində Nobel mükafatına layiq görüldükdən 53 il sonra oğlu Oqe Bor həmin sahə üzrə bu mükafatı aldı.
1906-cı ildə atomun bölünməz hissəcik olmamasını sübut edən ingilis fiziki Jozef Tompson, 1936-cı ildə isə onun oğlu Corc Tompson fizika sahəsində Nobel mükafatına layiq görülüblər.
Atanın oğulla eyni sahədən Nobel mükafatına layiq görülməsi ənənəsini 1970-ci ildə Uolf Eyler pozdu. Atasının 1929-cu ildə kimya üzrə bu mükafata layiq görülməsinə baxmayaraq, o, mükafata “fiziologiya və tibb sahəsində” layiq görüldü.
Göründüyü kimi, Nobel mükafatının verilməsində xeyli paradokslar var. Ancaq bütün bunlar mükafatın nüfuzuna əsaslı şəkildə təsir göstərmir.
Qorbaçov, Annan və Obama
1990-cı ildə M.Qarbaçov “Beynəlxalq ictimaiyyətin həyatının mühüm tərkib hissəsini xarakterizə edən sülh proseslərindəki aparıcı rolunun tanınmasına görə” Sülh üzrə Nobel mükafatına layiq görüldü.
Norveç Stortinqi bu mükafatı Qorboçova verəndə elə həmin ilin yanvar ayında Bakıda onun qərarı ilə törədilən dəhşətli qırğını nəzərə almadı.
Qorboçovun ermənilərə verdiyi maddi və mənəvi dəstək sayəsində Dağlıq Qarabağın işğalının əsası qoyuldu. Alfred Nobelin vəsiyyətinin bir hissəsinin pozulmasına baxmayaraq, mükafatın geri alınması mexanizminə indiyə qədər toxunulmur. Bu nüfuzlu mükafat bir şəhərin işğalına, yüzlərlə insanın vəhşicəsinə qətlə yetirilməsinə və şikəst vəziyyətə salınmasına sərancam vermiş bir şəxsdə necə qala bilər?
Bakı neftinin hesabına formalaşmış bir mükafat Bakının işğalına sərancam vermiş bir cəllada verildi. Bizim təbliğat maşınımız zəif olduğundan Sülh üzrə mükafatın gözdən salınması istiqamətində ciddi işlər aparılmadı.
Dünyada sülhün qorunması və millətlərarası münasibətlərin normallaşması get-gedə mücərrəd xarakter daşıyır. 2001-ci ildə sülh üzrə Nobel mükafatı Kofi Annana “bütün dünyada sülhün möhkəmlənməsindəki fəaliyyətinə görə” verildi. Bütün dünya dedikdə Annanın fəaliyyət dairəsinə Qarabağ münaqişəsi daxil olmadı. Daxil olsaydı, nəticə olardı. Ermənistan Annanın rəhbərlik etdiyi təşkilatın 4 qətnaməsinə əməl etmir. O isə səhv etmirəmsə, bir dəfə də olsun, bunu dilinə gətirmədi.
Barak Obamanın 2009-cu ildə “beynəlxalq diplomatiyanın və insanlar arasında əməkdaşlığın möhkəmlənməsində göstərdiyi ekstraordinar (qeyri-adi) səylərinə görə” Sülh üzrə Nobel mükafatına layiq görülməsi birmənalı qarşılanmadı. Siyasi ekspertlərin bir qismi hesab edirdilər ki, həqiqətən onun bu tarixə qədər sülh sahəsində diqqətçəkən elə bir işi olmayıb. Deyəsən, Norveç stortinqi mükafatı verərkən onun üzərinə daha böyük məsuliyyət qoymuşdu. Sual olunur, Barak Obama Nobel Sülh mükafatını doğrultdumu? Dünyanın indiki durumu göstərir ki, yox…
Etibar Əliyev
