İlk şəxsi kitabxanalar
Azərbaycanda kitabçılıq sənətinin inkişaf dövrü eramızın XI əsrinə aid edilsə də, bu ərazidə yaranan kitabxanaların tarixi çox-çox qədimlərə gedib çıxır. Yaşadığımız bölgədə ilk kitabxanalar çox uzaq tarixdə dövlət qurumlarının yarandığı dövrlərdə meydana çıxmışdır. Tarixdən bəlli olduğu kimi, V əsrdə Qafqaz Albaniyasında 52 hərfdən ibarət alban əlifbası tərtib edilmişdi. Beləliklə, bir çox kitablar alban dilinə tərcümə edilmiş, kilsə və məktəblərdə kiçik kitabxanalar təşkil olunmuşdu. Azərbaycanda Islam dini yayıldıqdan sonra isə məscid və mədrəsələrdə kitabxanalar meydana gəldi və kitab mədəniyyəti geniş yayılmağa başladı.
Amma bu inkişaf XI əsrdə sözün əsl mənasında dönüş mərhələsinə qədəm qoydu. Bu dövrdən etibarən yaranan nüfuzlu əsərlərin qorunub saxlanılması üçün kitabxanaların sayı da artmağa başladı. Azərbaycanda belə zəngin kitabxanaların yaranması bir sıra görkəmli şəxslərin adı ilə bağlı olmuşdur.
Belə şəxslərdən biri Ibn Sinanın tələbəsi, filosof Əbülhəsən Bəhmənyardır (993-1066). XI əsrdə ən gözəl kitabxanalardan biri Bəhmənyarın şəxsi kitabxanası olmuşdur. Bu kitabxana kitablarla zəngin olmuş və Bəhmənyar buranı alimlərin fikir mübadiləsi mərkəzinə çevirmişdir. Kitabxanada onun öz əsərləri də əsas yer tuturdu: “Təhsil kitabı”, “Məntiqə dair zinət kitabı”, “Gözəllik və səadət kitabı”, “Metafizika elminin mövzusu”, “Mövcudatın mərtəbələrinə dair traktat” və s. Onun məşhur “Təhsil kitabı” müəllifə yalnız Azərbaycanda deyil, bütün dünyada böyük şöhrət qazandırmışdır. Əsər ərəb və fars dillərinə tərcümə edilmişdir. Əsərin sonrakı illərdə köçürülmüş fars nüsxələrindən biri Özbəkistanda Biruni adına Şərqşünaslıq Institutunda, bir nüsxəsi isə Iranda Milli Şura Məclisinin kitabxanasında saxlanılır. Əsərin ərəbcə əlyazma nüsxələri dünyanın bir sıra kitabxanalarında (Beyrut, Istanbul, Qahirə, London, Vatikan) mühafizə edilməkdədir. Səkkiz əsr dünyanı əlyazma halında dolaşan bu kitab ilk dəfə 1971-ci ildə Tehranda ərəb dilində nəşr olunmuşdur. Əsərin həcmi 900 səhifədir.
XII-XIII əsr müəlliflərinin çoxu öz əsərlərində Bəhmənyarın adını misilsiz kitab yaradıcısı, elm fədaisi və özündən sonrakı qələm sahiblərinin bir çoxuna güclü təsir göstərən alim kimi çəkmişdir. Bütün ömrünü kitablara həsr etmiş bu Azərbaycan aliminin zəngin elm xəzinəsi ilə yanaşı, dəyərli bir məsləhəti də bizlər üçün yadigar qalmışdır: “Elə adamlar axtarın ki, onların söhbəti yaxşı kitaba bərabər olsun, elə kitablar da axtarın ki, mütaliəsi filosoflarla söhbətə dəysin”.
Azərbaycan kitabının inkişafında misilsiz xidmətləri olmuş şəxsiyyətlərdən biri də Xətib Təbrizidir (1030-1109). X.Təbrizinin Təbrizdə zəngin şəxsi kitabxanası olmuşdur. O, Azərbaycan alimi Əbu Mənsur Məhəmməd Əl-Əzhərinin (895-980) “Təhzibül-lüğə” (“Dilin təmizlənməsi”) kitabını tədqiq edərkən kitabda rastlaşdığı bəzi çətin məsələləri araşdırmaq üçün, həmin kitabı özü ilə götürüb ərəb filosofu Əbül-Üla Müərrinin (973-1057) yanına – Bağdada getmiş və ömrünün sonunadək Bağdadda yaşamış, orada da dəfn edilmişdir. Ilk Azərbaycan ədəbiyyat nəzəriyyəçisi kimi tanınan X.Təbrizi Ə.Müərrinin yanına gedərkən hədiyyə olaraq ərəb aliminə şəxsi kitabxanasından bir neçə kitab da aparmışdır. O, Bağdadda dəfn edilərkən həmin kitabların (17 adda) və bütün əsərlərinin sərgisi təşkil edilmişdir. Xətib bir müddət ərəb alimi Ə.Müərrinin yanında təhsil almış və sonralar Nizamülmülkün (1017-1092) 1067-ci ildə təsis etdiyi “Nizamiyyə” mədrəsəsində çalışmışdır. O, burada ədəbiyyatdan dərs demiş, ədəbiyyat kafedrasına başçılıq
etmiş və bu təhsil ocağının kitabxanasının müdiri olmuşdur.
Nəsrəddin Tusi və “Seyyidəna” kitabxanası
Azərbaycan və dünya kitab nümunələrinin toplanılıb gələcək nəsillərə ötürülməsində N.Tusinin (1201-1274) əməyi də misilsizdir. Tarixi mənbələrdə qeyd edilir ki, Tusi Qəzvin şəhərinin şimalında tikilmiş Ələmuq qalasında iyirmi ildən artıq həbsdə olarkən burada Həsən Səbbah tərəfindən yaradılmış kitabxanasında müdir işləmişdir. Hülaki xanın göstərişi ilə 1256-cı ildə Tusi həbsdən azad olunmuşdur. Tusinin türk mənşəli olduğunu müəyyənləşdirəndən sonra Hülaki xan onu özünə baş məsləhətçi təyin etmişdir. Bundan sonra Tusi, Hülaki xanın əmri ilə tikdirdiyi Marağa rəsədxanasında kitabxana təşkil edib dünyanın müxtəlif ölkələrindən bura dörd yüz mindən çox kitab toplamışdır. Bu kitabların böyük bir qismi Bağdad, Şam, Əlcəzair, Mosul və digər şəhərlərdən toplanılmışdı. N.Tusi kitab irsinin himayədarı kimi daha iki təqdirəlayiq iş görmüşdür: Bunlardan biri 1258-ci ildə Bağdada yürüş edən Hülaki xanı xəlifə Mötəsim tərəfindən Bağdadda açılmış dini məktəbin kitabxanasında toplanılmış səksən min cild əlyazma kitabı yandırmaq fikrindən daşındırması olmuşdur. Digər xeyirxahlığı da yenə də Hülaki xanla bağlıdır. Belə ki, Hülaki xan Bağdadı fəth etdikdən sonra oranı kitabxanalarında saxlanılan kitablardan heyvanlar üçün axur və tövlə tikilməsində kərpic və daş materialları əvəzinə istifadə olunması barədə göstəriş vermiş, bu məqsəd üçün yaramayan kitabların Dəclə çayına tökülməsinə əmr vermişdir. Lakin Tusi onu bu dəfə də həmin bəd niyyətindən çəkindirə bilmişdir. Çox təəssüf ki, 1258-1261-ci illərdə tikilmiş kitabxanadan Tusinin yüz əsərinin hamısı bizə gəlib çatdığı halda, Marağa rəsədxanasındakı kitablardan əsər-əlamət qalmamışdır.
Rəşidəddin və “Rəşidiyyə” kitabxanası
XIII-XIV əsr Azərbaycan və dünya kitabının himayədarı kimi F.Rəşidəddinin (1247-1318) adı xüsusilə qeyd edilir. O, Elxanilər dövlətinin baş vəziri işləmiş və dörd hökmdarın dövründə ölkənin mədəni həyatına, o cümlədən, təhsilin və kitab sərvətinin inkişafına rəhbərlik Rəşidəddinə tapşırılmışdı. O, Təbriz, Qazaniyyə və b. şəhərlərdə bir çox kitabxanalar təsis etdirmişdir. Özünün adı ilə adlandırılan, Təbrizin şimal-qərbində yerləşən Rəşidiyyə şəhərciyində iki kitabxana, eyni zamanda universitet və onun tərkibində bir kitabxana fəaliyyət göstərmişdir. Altmış mindən çox kitabı olan hər iki kitabxanaya, o cümlədən Azərbaycanın ilk universiteti sayılan “Rəşidiyyə” universitetinin kitabxanasına, şəhərin məscid və şəfa evi kitabxanasına kitablar Iran, Hindistan, Misir, Çin, Yunanıstan, Bizans və b. ölkələrdən toplanılmışdı. Bu kitablar arasında Azərbaycan müəlliflərinin kitabları da əsas yer tuturdu. Rəşidəddinin təşkil etdiyi zəngin kitabxanalar N.Tusinin açdığı kitabxanadan sonra ölkənin ikinci böyük elm ocağı hesab edilirdi. Kitab sərvətini qorumaq üçün Rəşidəddin öz himayəsində olan xəttatlara ən zəruri hesab etdiyi kitabların üzünü dəfələrlə köçürtdürüb ölkənin başqa kitabxanalarına göndərirdi ki, təbii fəlakətlər vaxtı xalqın kitab sərvəti itib-batmasın. Çox təəssüf ki, xainlərin xəyanət və yalan məlumatları nəticəsində Ulcaytu xanı zəhərləyib öldürməkdə müqəssir bilinərək Rəşidəddinin ölümünə fərman veriləndən sonra onun məktəbi, kitabxanası, kitab emalatxanası, dağıdılmış, avadanlığı qarət edilmişdir. Qiymətli kitabların bir qismi yandırılmış, bir qismi oğurlanmış və başqa ölkələrin kitabxanalarına daşınmışdır.
Kitabxanaların sonrakı inkişaf dövrü
Kitabçılığın inkişaf etdiyi orta əsrlərdən sonra Azərbaycanda artıq bir neçə növ – saray, dini, xüsusi elmi və şəxsi kitabxanalar mövcud idi. Saray kitabxanaları arasında Şirvanşahlar Sarayının kitabxanasını (XII əsr), Təbriz kitabxanalarını (XIII əsr), Ağqoyunlu, Qaraqoyunlu və Səfəvilər dövlətlərinin saray kitabxanalarını (XIV-XVI əsrlər) qeyd etmək lazımdır. Saray kitabxanaları arasında XIV əsrdə Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimi böyük sərkərdə Şah Ismayıl Xətai tərəfindən yaradılan Təbriz saray kitabxanası çox mühüm yer tuturdu. 1522-ci ildə Şah Ismayıl Xətai kitabxana işi haqqında dövlət fərmanı imzalamışdır. Bu dövrün dini kitabxanaları arasında Ərdəbildəki Şeyx Səfi rəsədxanasının kitabxanası, elmi kitabxanalar arasında isə fondunda 400 000-dən çox kitab olan Marağa rəsədxanasının (XIII əsr) kitabxanası xüsusilə mühüm yer tuturdu.
XIX əsrin 40-cı illərindən başlayaraq, Azərbaycanda yeni milli ictimai kitabxanalar, habelə bir çox görkəmli simaların şəxsi kitabxanaları meydana gəlməyə başladı. 1905-1907-ci illərdə Azərbaycan milli mədəniyyətinin inkişafı üçün çalışan ziyalılar, inqilabın təsiri altında xeyriyyə cəmiyyətləri təşkil edir, kitab nəşrini yaymağa çalışır,
kitabxana və qiraətxanalar açırdılar.
Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə (1918-1920-ci illər) M.Ə.Sabir adına Kitabxana və Bakı Dövlət Universitetinin kitabxanası yaradıldı. 1920-ci ildə Azərbaycanda 965 məktəb kitabxanası vardı. Bakı və onun ətraf rayonlarında 50-yə yaxın, rayon və kəndlərdə isə 100-dən çox kitabxana fəaliyyət göstərirdi.
Rəsmi faktlara görə, hazırda ölkəmizdə 12 mindən çox kitabxana var.
“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu
KIV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir
