«Ərdoğanın uzun müddət hakimiyyətdə qalması son hadisələrin bir səbəbidir»
«Türkiyədə baş verənlərdə xarici qüvvələrin də əli ola bilər»
Vəfa Quluzadə: «Türkiyədə dövlət böhranının baş vermə ehtimallarını istisna etmək olmaz»
Türkiyədəki olaylar hazırda qonşu ölkədə siyasi ehtirasları artıraraq pik həddə çatdırıb. Gözlənildiyi kimi Baş nazir Ərdoğan uzun müddət susqunluqdan sonra AKP-yə yönəlik addımlara cavab verməkdədir. Amma hazırda Türkiyədə baş verənlərin sadə bir rüşvət qalmaqalı olmadığını düşünənlər də az deyil. Və baş verənləri hakimiyyət uğrunda bir mübarizənin tərkib hissəsi sayanlar da az deyil. Hadisələrin pərdəarxası məqamlarına aydınlıq gətirməsi üçün politoloq Vəfa Quluzadəyə müraciət etdik:
– Türkiyədə baş verənlərlə bağlı kifayət qədər cavabsız suallar var. Baş verənlərin əsas diqqət yetirilməli məqamı Ərdoğanın uzun müddət hakimiyyətdə qalmasıdır. Türklərin böyük bir qismi Ərdoğandan razılıq etsə də, onu güclü dövlət rəhbəri saysa da, bu rəhbərin də getmək vaxtının çatdığını düşünür. Ərdoğan artıq uzun müddətdir ki, hakimiyyətdədir və onun iqtidarda bu qədər qalması müxaliflərin sayını artırıb. Türkiyə hazırda bölünmüş vəziyyətdədir. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, Türkiyədə dünyəvilik çoxdan bərqərar olunub. Bu dövlət Atatürkün müəyyənləşdirdiyi yol ilə getməkdədir. Hazırda Türkiyə əhalisinin böyük bir qismi Avropa dəyərləri ilə yaşayır. Amma Türkiyənin əhalisinin bir qismi də Islam dəyərlərini həyatında ən vacib məqam sayır. Bir qism üçün bu dəyərlər rəhbərdir. Iqtidar da gərək bu balansı gözləyə bilsin. Nə dünyəvi dəyərləri, nə də Islamı üstün tutanlar əziyyət çəkməməlidirlər. Bu balansı saxlamaq olduqca əhəmiyyətlidir. Eyni zamanda burada xarici qüvvələrin də rolu ola bilər. Çünki Türkiyə Yaxın Şərqdə olduqca güclü bir dövlətdir və iqtisadi baxımdan regiona nüfuz edir. Türkiyənin Qərblə normal münasibətlərinin olması, Avropa Birliyi ilə danışıqlar aparması onun nüfuzunu daha da artırıb. Yəni, Türkiyə dünyanın əsas qüvvələri ABŞ və Avropa Birliyi ilə sıx əməkdaşlıq səviyyəsindədir. Ümumiyyətlə Yaxın Şərq regionunda idarə olunan xaos hökmrandır. Ərəb aləmi olduqca çətin vəziyyətdədir. Hazırda sual olunur ki, Türkiyədə sabitliyin pozulması dünyanın maraqlarına uyğun olacaqmı? Türkiyə də ərəb ölkələri kimi bu cür duruma yuvarlansa proseslər hansı istiqamətdə cərəyan edəcək?
– Indiyə qədər belə təəssürat var idi ki, AKP hakimiyyəti Türkiyədə baş verənlərə tam nəzarət edir. Amma korrupsiya əməliyyatlarının gözlənilmədən keçirilməsi və yüksək post tutan məmurların belə bu əməliyyatlardan xəbərsiz olması maraqlı durum yaradır. Bu nəyin təzahürü idi?
– Əslində bu məqam təhlükəli tendensiyadır. Əgər ölkə miqyasında bu cür addımlar atılırsa və ölkəni idarə edənlərin bundan xəbəri olmursa, bu ciddiyyə alınmalıdır. Bu ondan xəbər verir ki, ölkədə hakimiyyətə qarşı açıq etiraza belə hazır olan güclü müxalifətçi qüvvələr var. Ya da baş verənlər xarici müdaxilənin nəticəsində meydana gəlib.
– Qeyd etdiniz ki, Türkiyədə hazırda baş verənlərdə beynəlxalq güclərin də əli ola bilər. Bir sıra ekspertlər də düşünür ki, Türkiyədə baş verənlər əslində bu dövlətin regional gücə çevrilmək istəyinin qarşısının alınması üçündür. Çünki son zamanlar Türkiyə istər Yaxın Şərqdə, istərsə də Cənubi Qafqazda aktiv siyasət yürüdür. Yəni, məhz daxildəki bu cür gərginlik hesabına Türkiyənin xarici siyasət vektoru zəiflədilməyə çalışılır…
– Xarici siyasət hər zaman ölkə iqtisadiyyatının, daxildə yürüdülən siyasətin davamıdır. Türkiyə xarici siyasətdə ona görə aktivləşib ki, dövlətin iqtisadiyyatı daha güclü olub, vətəndaşın həyat səviyyəsi yaxşılığa doğru dəyişib. Nəticədə Türkiyə yerləşdiyi regionda özünü böyük güc kimi aparmağa meyl edir. Bu tendensiya da başqa qüvvələrin Türkiyəyə qısqanclıqla yanaşmasına gətirib çıxara bilər. Digər tərəfdən Türkiyənin xarici siyasətdəki aktivliyi konkret olaraq nəticə verməyib. Məsələn, Türkiyə ərəb dünyasında proseslərə müdaxilə edir. Amma bu müdaxilənin hələ ki, müsbət nəticəsi yoxdur. Ona görə sual yaranır ki, Türkiyənin xarici siyasətdə aktivliyi nə qədər uğur gətirir? Eyni zamanda Türkiyə Qarabağ məsələsində aktivləşib. Amma hələlik bu aktivliyin heç bir nəticəsi yoxdur. Ona görə xarici siyasət kursu uğurlu seçilməlidir. Türkiyə dünyadakı güc nisbətini unutmamalıdır. Türkiyənin Israil ilə münasibətləri gərginləşdirməsi düzgün yol deyil. ABŞ və Israil Türkiyənin müttəfiqləridir. Bu müttəfiqlərlə də münasibətlər normal olmalıdır. Türkiyə Israil ilə münasibətləri düzəltməlidir. Türkiyə hələlik Israilə meydan oxuyacaq qüvvə deyil.
Türkiyə baş verənlərdən necə çıxacaq?
– Türkiyənin iqtisadiyyat naziri Zəfər Çağlayan korrupsiya qalmaqalı ilə bağlı açıqlamasında deyib ki, hazırda onlar məqsədi və hədəfi çox fərqli olan böyük bir tələ ilə üz-üzədirlər. Bu açıqlamanı necə anlamaq olar?
– Hər halda Türkiyə hakimiyyəti nə qədər də bu açıqlamalardan xəbərsiz olsa da, lakin son məqamda iqtidar bu hadisələri cilovlaya bildi. Baş verənlərə cavabdeh qüvvələr ortalığa çıxarıldı və onlara qarşı tədbirlər görülməkdədir.
– Belə bir fikirlər də var ki, hazırda baş verənlər dövlətin içərisində mövcud olan bir “dərin dövlət” tərəfindən həyata keçirilib. Bu mülahizələr nə dərəcədə əsaslıdır?
– Belə fikirlər mətbuatda yer alıb. Amma bu fikirlərə dəqiq cavabı bu cür heç kim verə bilməz. Bu məsələlərdə bir çox faktorlar qarışır. Amma əsas faktor ondan ibarətdir ki, Türkiyənin daxili görünür, kiməsə ümid verir ki, formalaşan daxili durumdan istifadə edərək öz məqsədlərinə çatsın.
– Maraqlıdır ki, baş verənlər daha çox Ərdoğanla Fətullah Gülənin tərəfdarlarının qarşıdurmasına bənzəyir. Yəni bu cür mənzərə pozulan münasibətlərin nəticəsi kimi meydana gəlib. Hətta belə bir fərziyyədə irəli sürülür ki, burada hədəf Ərdoğan hökumətidir və Fətullah Gülən bu planı Israil ilə birgə həyata keçirib?
– Bəli, gərginliyin olması göz önündədir və bunu inkar etmək olmaz. Əslində bu tendensiya da bir qədər qəribə görsənir. Çünki Ərdoğanla Fətullah Gülənin arasında həmişə normal münasibətlər olub. Amma axır zamanlar belə məlumatlar sızmaqdadır ki, Gülən Ərdoğandan narazıdır. Amma bu narazılığın nədən qaynaqlandığını söyləmək çətindir. Bu narazılığın kökündə Israil və ya Iranla bağlı yürüdülən siyasətlə barışmamağın durduğunu demək olmur.
– Hazırda Türkiyədə yaşananlar qarşıdan gələn bələdiyyə seçkilərinin nəticələrinə necə təsir göstərəcək? Çünki Türkiyədə bələdiyyə seçkiləri hakimiyyətə gedən yolda bir mərhələ kimi dəyərləndirilir…
– Bələdiyyə seçkilərində sözsüz ki, AKP nəzarətini gücləndirməyə və seçkidə qalib gəlməyə çalışacaq. Seçkilərdəki uğursuzluq Ərdoğan iqtidarı üçün ciddi fəsadların yaranmasına apara bilər.
“Türkiyədə stabiliyin qorunması artıq bir nömrəli məsələdir”
– Bəzi ekspertlər belə hesab edir ki, baş verənlər Türkiyədə dövlət böhranına səbəb ola bilər. Sizin bu barədə düşüncələrinizi bilmək istərdik. Türkiyənin hazırkı durumu ölkəni siyasi böhrana salacaq vəziyyətdədirmi?
– Türkiyədə dövlət böhranının baş vermə ehtimalları var və bu ehtimal artmaqdadır. Bunu istisna etmək olmaz. Amma mən arzu edərdim ki, Türkiyədə heç bir problem yaşanmasın. Türkiyədə stabiliyin pozulması bütün xalqa təhlükədir. Ona görə ölkədə stabilliyin pozulmasına imkan yaratmamaq lazımdır. Bu barədə həm hakimiyyət, həm də müxalifət qüvvələri düşünməlidir. Türkiyədə stabilliyin pozulması öz təsirini ölkənin iqtisadi durumunda göstərəcək. Türkiyə xeyli sayda xarici investisiyalardan məhrum ola bilər. Ona görə Türkiyədə stabiliyin qorunması artıq bir nömrəli məsələyə çevrilməkdədir. Digər tərəfdən Türkiyə baş verənlərdə böyük qüvvələrin istəklərini bilməlidir. Türkiyə özü üçün müəyyən etməlidir ki, böyük qüvvələr Türkiyənin bundan sonra da güclü dövlət kimi inkişaf etməsini, yoxsa ərəb dünyası kimi xaosun içərisinə daxil olmasını istəyir. Hazırda Yaxın Şərqdə maraqlı bir durum yaranıb. Qərb Iranla danışıqlar aparır və Tehrana qarşı sanksiyalar azaldılaraq, bu dövlətə bir qədər nəfəsini dərmək üçün imkan yaradılır. Aydınlaşmalıdır ki, Qərb Yaxın Şərqdə iki nüfuzlu qüvvənin – Türkiyə və Iranın olmasını istəyirmi? Amma burada Israil faktoru da nəzərə alınmalıdır. Iran və Türkiyənin Israil ilə münasibətlərinin normal olması region üçün çox əhəmiyyətlidir. Bu barədə düşünmək lazımdır. Ona görə Israilə qarşı düşmənçilik siyasəti gündəmdən getməlidir. Bu cür siyasətin hansı fəsadlara gətirib çıxardığı göz önündədir.
Türkiyənin gələcəyi ilə bağlı ABŞ-ın mövqeyi necədir?
– Hazırda daha çox verilən suallardan biri də Ərdoğan hökumətinin hansı addımları ata biləcəyi ilə bağlıdır. Artıq Ərdoğandan bir neçə sərt bəyanat verilib. Ərdoğan əks addımlar kimi nələri edə bilər? Ərdoğan AKP-ni düşdüyü vəziyyətdən qurtara biləcəkmi?
– AKP artıq 10 ildən çoxdur ki, hakimiyyətdədir. Türkiyə düşünməlidir ki, AKP gələn beş il müddətinə də ölkəni idarə etmək potensialındadırmı? Yox əgər AKP bu vəzifənin öhdəsindən gələ bilmirsə, o zaman ölkəni idarə edə biləcək yeni qüvvələrə şərait yaratmalıdır. Yox əgər belə imkan yoxdursa, AKP öz hakimiyyətini qorumağa çalışacaqdır. Demokratik ölkələrdə iqtidarların hakimiyyətdə qalması Konstitusiya ilə müəyyənləşdirilir. Türkiyə isə tam demokratik ölkə saymaq olmaz. Türkiyə yarım demokratik dövlətdir və proseslərin sonrakı inkişafı bu ölkədə hansı tendensiyanın demokratik, yoxsa qeyri-demokratik kəsimin qalib gəlməsindən asılıdır. Türkiyənin taleyi bax bu tendensiyalardan asılıdır.
– Baş verən proseslərdə Amerikanın maraqları nədən ibarətdir? Çünki Türkiyə ABŞ-ın regionda arxalandığı başlıca müttəfiqidir…
– Baş verənlərdə Amerikanın maraqlarını hesablamaq çətindir. ABŞ beyin mərkəzləri vasitəsilə istənilən dövlətin bütün addımlarını hesablaya bilir. Həqiqətən də ABŞ-ın Türkiyənin gələcəyi ilə bağlı baxışları mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Amerikanın hansı siyasət kursu yürütdüyünü anlayaraq, düzgün addımlar atmaq mümkündür.
Xəyal
