Elchin Hatami
Dünyanın heç bir ölkəsində qadınlarla kişilər bərabər statusa malik deyillər. Amma bir çox demokratik ölkələr qadın və kişilər arasında iqtisadi, siyasi, təhsil və səhiyyə sahəsindəki fərqləri cəmiyyət içində aradan qaldırmaq üçün ciddi addimlar atırlar və bunun müqabilində avtoritar rejimlər patriarxal təsəvvürləri sistem daxilində yürütməklə qadınların hüquqlarını pozmağa və onların təbii azadlıqlarını məhv etməyə çalışırlar. Bundan əlavə gender bərabərliyi cəmiyyətin dini, ənənəvi, mədəni, icitmai və iqtisadi şəraitindən təsir alır. Məsələn, bir çox ölkələr var ki onlarda demokratik qanular hakimdi və demokrat qüvvələr tərəfindən idarə olunurlar, amma gender bərabərliyi normal standartlara uyğun deyil və çox aşağı vəziyyətdədir.
Dünya İqtisadi Forumu 2006-cı ildən başlayaraq hər il Gender Bərabərsizliyi Hesabatını hazırlayır. Hesabatda 1 bal qadınların kişilərlə tam bərabər olmasını, 0 bal isə qadın-kişi bərabərsizliyini göstərir. Forumun ekspertləri gender bərabərliyini sadəcə 4 parametr üzrə araşdırıb, nəticəni elan edirlər. Hesabatda qadınların iqtisadi həyatda iştiraki və iqtisadi imkanlardan yararlanması, təhsil səviyyəsi, sağlamlıq, səhiyyə və həyat tərzi, siyasətdə təmsil olunması və bir çox əlavə edilmiş mühüm göstəricilər haqqında BMT-də təmsil olunan 135 ölkə arasında qadınların kişilərlə müqayisədə vəziyyətilə bağlı məlumat verilir.
Bu yazının məqsədi Türkiyə, İran və Azərbaycanda gender bərabərliyinin nə dərəcədə olduğunu, məlumatlara dayanaraq göstərməkdir.
Dünya iqtisadi forumunun 2006-ci ildən indiyə kimi nəşr etdiyi rəqəmlərə görə, İranda qadınların vəziyyəti kişilərlə müqayəsədə ağır olaraq qalır və 7 il müddətində, yəni 2006-cı ildən 2012-ci ilə qədər getdikcə pisləşib. 2006-cı ildə İran gender bərabərliyi üzrə 115 ölkə içində 108-ci yeri tutub. 2012-ci ildə isə bu göstərici üzrə İran 19 pillə geriləyərək 135 ölkə içində 127-ci olub. Hökümət belə hesab edir ki, islami dəyərlər qadınlar tərəfindən təhlükə altındadır. Bu məsələni bəhanə edərək istədiyi zaman qadınlara qarşı bir çox qanun layihəsini parlamentdə qəbul etdirib və sonra həyata keçirib. Bundan dolayı qadınlar dövlət tərəfindən təziqlərə məruz qalıb və məişət tərzləri getdikcə pisləşib.
Türkiyədə, hesabatların verdiyi məlumatlara istinadən, qadınlar kişilərlə müqayisədə daha aşağı statusa malikdilər. Bu ölkədə qadınların xeyrinə bir çox müasir qanunlar olsa da, cəmiyyət içində islami adət-ənənələr və ondan əmələ gələn patriarxal zehniyyət, qadınların həm ailə, həm də cəmiyyət içində vəziyyətinin yaxşılaşmasını əngəlləyir və qadınların həyat tərzinin yaxşılaşmasına maneələr törədir. Türkiyədə qadınlar daha çox ailədə və cəmiyyətdə kişilər tərəfindən əzilir və azadlıqları pozulur. Dünya İqtisadi Forumunun məlumatına görə, Türkiyə 2006-cı ildə 115 ölkə içərisində 105-ci, 2012-ci ildə isə 4 parametrin hər biri üzrə vəziyyəti ağırlaşaraq 135 ölkə içində 124-cü yeri tutub.
Azərbaycan da gender bərabərliyi sahəsində son illərdə sürətlə geriləyib. Dünya İqtisadi Forumu Azərbaycanla bağlı 2007-ci ildən hesabat yaymağa başlayıb. Azərbaycanın gender bərabərliyi göstəricisi bu iki qonşusunun göstəricisindən yaxşı olsa da, qadınların vəziyyətinin geriləmə səviyyəsi və sürəti onlarla müqayisədə daha artıqdı.
Bu il Azərbaycan 4 parametr üzrə 2007-ci ilə nisbətən 41 pillə geriləyib və 135 ölkə içində 99-cu yerdə qərarlaşıb. Cəmiyyətdə ənənəvi olaraq tarixi və dini patriarxal təsəvvürlərin yayqın şəkildə yer alması, bu təfəkkürün hökümətdən ciddi şəkildə dəstək alması, qadın-kişi bərabərliyi üçün doğru-düzgün işlərin görülməməsi, qanunların sadəcə kağız üstündə qalması həm ailə içində, həm də cəmiyyətdə kişilərə yüksək status qazandırır və qadınların vəziyyəti patriarxal sistemin əməldə ayrı-seçkiliyindən dolayı pisləşir, qadınların bir sağlam şəraitdə çalışıb yaşamasına maneələr törədir.
Qadına qarşı hər cür təhqir və ayrı-seçkilik beynəlxalq insan haqları bəyannaməsinə və hüquq nomalarına ziddir. Qadınların zülmə məruz qalması və cəmiyyət içində hüquqların taptalanması icitmaiyyətin sağlam şəkildə inkişafının qarşısını alır. Patriarxal cəmiyyətlərdə qadınlar ciddi şəkildə zorakılığa məruz qalırlar. Fiziki gücə dayanaraq, kişilərin qadınlara qarşı həyata keçirdiyi şiddət və zorakılıq qadının kişi ilə müqayisədə cəmiyyətdə və ailədə qeyri-bərabər gücə sahib olması nəticəsindədi. Kişilərin qadınlarla qəddarcasına davranması onların sağlamlığına və ruhi vəziyyətinə ağır zərərlər yetirir.
Demokratik cəmiyyətlərdə və ölkələrdə qadın və kişinin arasında yaranan bu qeyri-adi bərabərsizliyi aradan qaldırmağa çalışılır. Demokratik dövlətlər qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyi və zorakılığı fərqli layihələrin həyata keçirilməsi ilə azaltmağa cəhd göstərirlər.
Eyni halda bəhs etdiyimiz bu 3 qonşu ölkədə qadınların vəziyyətinin keçmiş zamanla müqayisədə pisləşməsindən, onların hüquq və azadlıqlarının pozulmasından belə çıxır ki, bu ölkələrin hökumətləri qadınların vəziyyətinin yaxşılaşdırılması və problemlərinin həlli üçün bu müddətdə ciddi şəkildə fəaliyyət göstərməyiblər, bunun üçün doğru-düzgün qanun qəbul etməyib, siyasət yürütməyiblər. Bu 3 ölkənin hökumətləri gender bərabərliyi üzrə problemlərə laqeyd münasibət bəslədiyindən ailədə, cəmiyyətdə və dövlət orqanlarında qadınlar cinsi istismara sövq edilir, onların araşdırılan parametrlər üzrə vəziyyəti pisləşir. Nəticədə gender bərabərliyi indeksi bu ölkələrdə aşağı səviyyədədir.
