Vətəndaşların gündəlik iqtisadi tələbatlarını ödəmək üçün hökumətə arxalanmaq perspektivsiz xəyaldır
Əsgər Möhsümoğlu (“Amerikanın səsi”)
1974-cü ildə Fridrix A.Hayek iqtisadiyyat üzrə Nobel mükafatını qəbul edərkən nitq söylədi. “Pretense of Knowledge” – “Bilik iddiası” adlanan bu nitq Nobel mükafatları təqdimatı tarixinə ən yaddaqalan çıxışlardan biri kimi düşdü. Ömrünü hökumətin iqtisadiyyatı büsbütün idarə edə biləcəyini iddia edənlərə qarşı mübarizəyə həsr etmiş iqtisadçı bu nitqdə azad bazar sisteminin fəlsəfəsini o vaxtadək heç kimin bacara bilmədiyi şəkildə əsaslandırmağa nail oldu.
Cəmiyyətin üzləşdiyi iqtisadi problemlərin öhdəsindən gəlməsi üçün hökumətin kifayət qədər dərrakəyə və qabiliyyətə malik olmadığını və bunun sırf nəzəri baxımdan qeyri-mümkün olduğunu izah edən Hayek əslində, Soyuq müharibənin sonucunu proqnozlaşdıran ilk adamlardan idi. Iqtisadiyyatla maraqlanan hər bir şəxsin oxumalı olduğu “Təhkimçiliyə gedən yol” kitabının müəllifi əmin idi ki, vətəndaşların gündəlik iqtisadi tələbatlarını ödəmək üçün hökumətə arxalanmaq perspektivsiz xəyaldır.
Işsizliyin qarşısını almaq üçün…
“Iqtisadi siyasətdə üzləşilən uğursuzluqların əsasında ”elmi” münasibət dayanır – biz çalışmışıq ki, iqtisadiyyatı fizika ilə eyniləşdirək”, – Hayekin mürəkkəb terminolgiyalarla dolu nitqini sadə şəkildə izah edən Neil Chilson dahi iqtisadçının düşüncələrini yığcam və asan anlaşılan şəkildə incələyir: “Amma iqtisadiyyat fizika deyil və bunun üç səbəbi var. Əvvəla fizika və başqa təbiət elmlərindən fərqli olaraq, iqtisadçıların ölçməyə çalışdıqları kriteriyalar əhəmiyyətsiz ola bilər. Çox vaxt iqtisadçılar kriteriyaları daha mühüm yox, daha asan olduqlarına görə araşdırırlar. Elə kriteriyalar (və onların sayı kifayət qədər çoxdur) var ki, ölçmək çətin və ya qeyri-mümkündür, iqtisadçılar onlardan uzaq dururlar”.
Misal olaraq, alınan əmtəə, yaxud xidmətlər və ümumi işləklik faizləri çox vaxt təhlil üçün əsas götürülür. Belə güman edilir ki, bu iki kriteriya bir-biri ilə sıx bağlıdır. Həmin bağlılıqdan doğan qənaət o olur ki, işsizliyin qarşısını almaq üçün xidmətlərə və əmtəələrə olan tələbatı artırmaq lazımdır.
Ekspertlər vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün xilaskar qismində hökumətə baxır və onun bazarı pulla təmin eləməklə istehlakçı tələbatını artırmağa çağırırlar. Halbuki, nə vaxtsa həmin bu pul axını dayananda, işsizliyin yenidən qalxması labüd olur.
Bazarın möcüzəsi
Ikincisi, iqtisadçılar proqnoz verməyə meylli olsalar da, fiziklərdən fərqli olaraq, konkret nəticələr diktə edə bilmirlər. Ümumlikdə bilirik ki, iqtisadi artım istehlakçı tələbatının artması və bunun ardınca istehsalatın artmasına bağlıdır. O da aydındır ki, işsizlik qiymət və maaşların təhrif olunmasına işarə edir və onu aradan aldırmaq üçün nisbi qiymətlərdə və əməkdə dəyişiklik vacibdir.
“Hərçənd, biz işsizliyin səbəbini bilirik, iqtisadçılar işsizliyi aradan qaldıracaq düzgün qiymət və maaş səviyyəsini diktə etməkdə acizdilər”, – Chilson yazır.
Fiziklər hər atomun təcil və sürətini ölçməyə borclu deyillər. Onlar atomların ümumi davranışını araşdıraraq yekun qənaətə gələ bilərlər. Lakin iqtisadçıların təhlil obyekti insanlar və daha kompleks varlıqlardır. Və bu təhlilin toplumun milyonlarla müxtəlif aspektləri haqda məlumat itirməməsi qeyri-mümkündür. Insan zərrəcik deyil. Insan toplumunu atom toplumu ilə müqayisə etmək də olmaz, Chilson filosof Hayekin fikrini izah edir: “Bazarın möcüzəsi ondadır ki, o, müxtəlif növ fərdlərin davranışlarını elə bir şəkildə tənzimləyir ki, hansısa beyində bu informasiyanın toplanması, hesablanması qeyri-mümkündür”.
Quyunu qazanlar və onu dolduranlar
Üçüncü səbəb də əvvəl qeyd olunan iki səbəblə bağlıdır: Iqtisadi proqnozları sınaqdan keçirmək üçün lazım olan informasiyanı toplamaq bəşər övladının iqtidarı xaricindədir. Elmi metod bu faktorları toplamağa heç cür yardım edə bilməz. Misal üçün, futbol oyununu götürək. Əgər biz oyunun qaydaları ilə yanaşı, hər bir oyunçunun oyunun hər anında tam əhval-ruhiyyəsini, başında dolaşan fikirləri, fiziki durumunu və qabiliyyət səviyyəsini bilsək, onda nəticəni müəyyən dəqiqliklə proqnozlaşdıra bilərik. Amma, əlbəttə ki, bunu bilmək qeyri-mümkündür. Bu, o demək deyil ki, oyunu proqnozlaşdırmaq mənasızdır. Əgər belə olsaydı, idman lotosu deyilən şey olmazdı. O biri tərəfdən, əgər Hayekin izah etdiyi kimi, tam bilik toplamaq imkanı olsaydı, onda idman üzrə ekspertlər hamısı milyarder olardılar.
Hayekin bu fikirləri bəzilərinə aksiom kimi görünə bilər, ancaq 1970-ci illər və ümumiyyətlə. XX əsrin böyük kəsimi dövlətin iqtisadiyyat üzərində mütləq nəzarətə malik olduğunu təsbit edən nəzəriyyənin dominantlıq etdiyi vaxt idi. Hayek azad bazar prisniplərini müdafiə edəndə, onun başlıca hədəfi iqtisadçı filosof Meynard Keynesin davamçıları idi. Etatizmin yetirmələri makro iqtisadiyyatı mikro-menecment vasitəsilə tənzimləməklə tam işləkliyi, iqtisadi artımı və bazarın sabitliyini təmin edə biləcəklərinə əmin idilər.
“Hökumət bir qrup adama pul verib onlara quyu qazdırmalı, o biri qisminə isə pul verib quyunu doldurtmalıdır”, – deyə Keynes qısa dönəmdə hökumətə işsizliyi aradan qaldırmağın sadə yolunu tövsiyə edirdi.
Britaniyalı alim iqtisadi bəlaların həll yolunu aqreqat tələbatı artırmaqda görürdü. Problem bu idi ki, Qərbdə bir çoxları bu fikirlə razılaşır və onu praktikada vətəndaşlar üzərində sınaqdan keçirməkdə qərarlı idilər.
Sovet Ittifaqında bəzi mallar niyə çatışmırdı?
Əslində, hökumətin iqtisadiyyat üzrərində total nəzarətinin iflasa uğradığını görmək üçün Sovet Ittifaqı və başqa kommunist dövlətlərin təcrübəsinə baxmaq kifayət edərdi. Hələ ən yaxşı vaxtlarında SSRI-də kibritdən tutmuş, sabunadək elementar məişət mallarında periodik qıtlıqlar yaşanardı. Bu qıtlıqların arxasında “Qosplan” adında bütün sovet iqtisadiyyatını tənzimləməyi öz üzərinə götürmüş nəhəng bir qurum dayanırdı. Bu təsisatda çalışan adamlar Hayekin qeyri-mümkün hesab etdiyi biliyi əldə etməyə çalışır və bu əldə olunmamış biliyə arxalanaraq, tələbatı və daha sonra təchizatı müəyyən etməyə çalışırdılar. Nəticələr isə göz qabağında idi. Deyilənə görə, Sovet Ittifaqında ələlxüsus qadın gigiyenasına məxsus malların çatışmazlığının sadə səbəbi planlaşdıran adamların əsasən kişilərdən ibarət olması idi.
Leonid Brejnev hakimiyyətinin bəzi illərini çıxmaq şərtilə Sovet Ittifaqı yaranan gündən bəri aclıq və səfalət kommunist dövlətində norma idi. Vladimir Leninin idarəçiliyindən başlayaraq, Nikita Xruşşov devrilənədək sovet vətəndaşları üçün nəinki ət-yağ, hətta adi çörək əldə etmək belə problem idi. Təbii ki, ən ağır dövr etatizmin absurd həddə çatdığı Stalin dönəmi idi. Iosif Stalinin az qala, 30 il sürən hakimiyyəti dönəmində münbit torpaqlar üzərində yaşayan insanlar aclıq keçirir, onlardan milyonları bu səbəbdən ölürdü. Sanki vətəndaşlarının böyük kəsimini qırmağı qarşısında məqsəd qoymuş sovet diktatoru “kulak” və “spekulyant” damğası altında cüzi pul qazanmağa, çox vaxt isə sadəcə, özünü dolandırmağa çalışan milyonlarla adamı güllələtdirirdi. “Canımızda Nikolayın yağı var” ifadəsi məhz sovetlərdən qabaqkı çar dövrünün xiffətini çəkən və övladlarının bərbad durumuna acıyan nəslin sentimentlərini əks etdirirdi.
Çoxlarına tanış gələn “Şərikli çörək”, “Bizim Cəbiş müəllim” filmlərində bu yoxluq müharibə illərinin bəlası kimi təsvir olunur. Halbuki, müharibədən əvvəl və sonrakı illərdə də sovet vətəndaşları minimum yaşayış standartlarından məhrum idilər. Ifrat səfalətin dinamikasını elə “Bizim Cəbiş müəllim” filmində azad bazarın nisbətən qaba təmsilçisi sayıla biləcək Əliağa Ağayevin canlandırdığı Əbülfəzin obrazında görmək olar. Adam totalitar hökumətin dəmir yumruğu altında əzilən cəmiyyətdə böyük ehtiyac duyulan sabun bişirib satmaqla pul qazanmağa çalışır. Sovet hökumətinin gözündə isə hansısa bir müsbət təşəbbüslə çıxış edən, dövlətin verə bilmədiyi neməti bəxş edən, cəmiyyətin ehtiyacını ödəməyə, eyni zamanda öz həyatını yaxşılaşdırmağa çalışan bu insan möhtəkirdir, cinayətkardır.
Sizə necə yardım göstərə bilərəm?
Sovet dövlətinin qurucuları və onların müasir davamçıları dövlətin cəmiyyəti hərtərəfli şəkildə idarə etmək iqtidarında olduğunu irəli sürən məktəbin tələbələri idi. Əksəriyyəti yoxsul zümrədən çıxmış bu adamlarda dövlətin gücünə hədsiz inam, öz bacarıqlarına ifrat arxayınlıq var idi. Problem onda idi ki, həmin bu adamlar idarə etdikləri toplumun da böyük hissəsinə bu ilk baxışdan cəlbedici inamı təlqin edə bilmişdilər. Insan toplumunu hökumətin aldadıcı cazibəsinə uymamağa çağıran mərhum ABŞ prezidenti Ronald Reyqanın sözlərinə görə, ingilis dilində iki ən təhlükəli cümlə bunlar idi: “Mən hökumətdən gəlmişəm; Sizə necə yardım göstərə bilərəm?”
Əlbəttə, libertar təmayüllü düşüncənin daşıyıcısı olan Reyqan dövlət aparatının əhəmiyyətini dərk edirdi. Əks halda, o, prezident olmaz və ümumiyyətlə, bu vəzifəyə can atmazdı. Eyni zamanda, o, ustadı Hayek kimi dərk edirdi ki, hökumətin cəmiyyətdə oynadığı başlıca rol insanların özləri üçün görə bildikləri işi görmək yox, “qaş düzəldən yerdə gözü vurub çıxarmaq” yox, mülkiyyət hüquqlarını rəhbər tutaraq sərbəst rəqabət üçün maksimum şərait yaratmaqdır.
“Cəmiyyəti elmi metodla formalaşdırmağa çalışan insanları həqiqət daim məyus edəcək. Cəmiyyətə nəzarət etmək üçün elmə arxalanmaq insanı tirana çevirəcək və sivilizasiyanın dağılmasına gətirib çıxaracaq – o sivilizasiyanın ki, onu bir beyin uydurmayıb, milyonlarla fərdin azad səy və təşəbbüslərindən meydana gəlib”, – Chilson Hayekin fikrini tamamlayır.
