Müsahibim tanınmış gənc imzalardan biri, şair Seyran İsmayıldır.
– Salam, Seyran.
– Salam. – Sənin üçün şeir və şairlik nədir ?
– Şeir dünyaya başqa bir aləmdən baxmaq cəhdidir. Şairliksə belə deyək də. Məsələn: Əfqanıstan, Çernobl hadisələrinin içində olan, ll Dünya müharibəsinin ağrı-acılarını Svetlana Alekseyeviç taksiylə gedərkən maşının ön şüşəsinə bir göyərçinin dəyib düşməsi və taksi şoferinin bircə kəlməsinin “Dəfələrlə müraciət etmişəm ki, bu şəhərdə gündə onlarla belə quş ölür.Və hər dəfə də mənə eyni cavab ünvanlayıblar ki; -vəziyyət nəzarətdədir.Siz narahat olmayın. ” fonunda yaratmışdı. Demək, şairlik həm də dünyanın faciəsini bir göyərçinin ölümünün fonunda təsvir etməkdi. Eyni zamanda şairin cəhdi dünyanın bütün faciələrini bir qığılcımla ifadə etməsidir.
– Sənə elə gəlmir ki, şeir istənilən yalanın həqiqət görkəmidir ?
– Əlbəttə, bununla razıyam. Nəinki, istənilən yalanın həqiqət görkəmi, həmçinin şeir həqiqətin yalan görkəmidir. Tutaq ki, dünya beş milyard insandan ibarətdir və həmin beş milyard insanın ən aydın bir gecədə səmada ulduzu görmək şansı nə qədər çoxdursa bu insanlar yekdil rəylə deyirlər ki;-bu səmadı və burda bu ulduz var. Şair isə bax bu beş milyard insanı qarşısına qoyan, sanki bu insanlara həm də yuxarıdan baxa bilən, səmanı da, ulduzu da, kütləni də görən, öz əli ilə bir ovuc torpağı onların üstünə çiləyib, bir az oraya külək, bir az duman üfürüb bu xausun içərisində bəlkə də hansısa qum dənəciyinə baxıb onu ulduz təsəvvür etməsidir. Və ən maraqlısı da budur ki,özü bu həqiqətə dəhşətli dərəcədə inanmalıdır. Bax, şeir budur. Ancaq vurğulayım ki, onun bu cəhtinin mütləq həqiqət olması vacib deyil. Əsas bütün məsələlər onun öz inamından başlayır.İnam mütləqdir.
– Ədəbi hadisənin baş verməsini nədə görürsən?
– Şeir standart yazılsa da, standart olmayan şeirlər də var. Hadisə törədən şeirlər standartdan çıxan şeirlərdi. Şeir yazmaq eyni zamanda həyatın standartı ilə baş-başa gəlməkdir, onu vurub dağıtmaqdı, ümumilikdə mübarizədi… Tutaq ki, sən bu mübarizədən hansısa formada çıxa bilirsən.Və bu, hadisəyə çevrilə bilirmi ?! Ədəbi hadisə, bu standartları necə pozmaq cəhdidir. Məsələn: Biz, konkret şeirlərin üzərinə gəldikdə onları iki cür qiymətləndiririk. Ya dəhşətli dərəcədə məna yükü var ya da mənasızlıq var-deyirik. Demək, şeir həm də dəhşətli dərəcədə mənasızlığı yaratmaq cəhdidir. Şeir yazanda cəfəngiyyat da yaratmaq olar. Elə bu baxımdan da ədəbi hadisə həm də o cəfəngiyyatın şəklini çəkməklə o qeyri-standartlığı uğurlu şəkildə yarada bilməkdi. Əslində şeirdə var söz demək, var tam fikir ifadə etmək, bir də var şeirdə bütün fikirlərin közərtisini göstərib ordan qaçmaq. Yəni bütün fikirlərə, anlayışlara sadəcə işıq tutub yayınmaq cəhdi. Demək şeir həm də yayınmaqdı. Həqiqəti demək yox, həqiqətdən yayınmaq. Amma o həqiqətdən elə yayınmalısan ki, o həqiqətə orda həm də bir ipucu olsun. Artıq o ipucu başqa insanların bundan yararlanmasına imkan yaradacaq.
– Belə olduğu halda şeirdə həqiqət axtarmaq nə dərəcədə düzgündü ?
– Elə bu özü şeirin həqiqətidir də…
– Bəs ədəbiyyatda inkar anlayışına necə baxırsan ?
– Bilirsən, elə ədəbiyyat özü inkar və təsirlərin nəticəsidir. Bu mənada heç kim deyə bilməz ki, ədəbiyyatda birinin digərlərindən təsirlənmə faktları olmayıb. Məsələn : XIX- XX əsrin ədəbi hadisələrindən biri, bütün insanların Füzuli yaradıcılığına ehkam kimi baxdığı halda Axundovun onu inkar etmək faktı oldu. Əslində Axundovun bu inkarı elə Füzulinin təsirinə düşməkdən irəli gəlirdi.Elə ona görə də çəkinmədən demək olar ki, Füzulidən Axundov qədər təsirlənən olmayıb. Bu nöqteyi- nəzərdən deyə bilərəm ki, inkar varsa ədəbiyyat var, inkar yoxdursa ədəbiyyat yoxdu.
– Nəsrin nəzmə nə kimi təsiri var?
– Nəsr ədəbiyyatının imkanları daha böyükdü. Belə deyərdim ki, poeziya nəsrin trenirovkasıdır. Əgər “poeziya bəşəriyyəti hara apara bilər, nəsr bəşəriyyəti hara apara bilər” sualını qoysaq, bu sualı daha yaxşı cavablandırmaq olar ki, şüur, təfəkkür cəhətdən nəsr bəşəriyyətə poeziyadan qat-qat yüksək töhfələr bəxş edə bilər.
-Bəs bunların ortaq cəhəti nədədir?
– Bunların ortaqlığı insanın duyğularını, şüuraltı qatlarını oyatmağa cəhd etmədədir. Şeir istərsə də proza insanın şüurunun altında nələrisə oyatmağa xidmət edir. Məsələn: Heç şeir yazmayan bir insan hansısa bir şeiri dinlədikdə onu ilk ağlına gələn bu olur ki, mən illərdi bu sözü demək istəyirdim, ancaq deyə bilmirdim. Əslində xoşagəlimliyin predmeti həm də budur ki, bütün insanların varlığında olan hissi sən sözün hansısa rəngindən tapıb ortaya qoya bilirsən. Və heç təsadüfü deyil ki, həmin o insanların səni çox oxuması özlərini oxuduqlarında tapmasıdır. Deməli o duyğular səndə də var oxucuda da. Fərq isə səndə üzə çıxmaqda onda isə şüuraltında qalmaqdadır. Demək, insan potensialını üzə çıxarmaq üçün yaradıcılıq bir vasitədir. Bunu nəinki, ədəbiyyatda eyni zamanda incəsənətdə də göstərmək mümkündü. Musiqi və rəssamlıq misal ola bilər.
– Şair üçün azadlıq nədir ?
– Belə deyək də…Var insanın mütləq və fiziki azadlığı, var insanın mənəvi azadlığı. Bunları bölüşdürməmək mümkün deyil. Yaradıcılıq baxımdan yanaşaq mən dünyanın ən azad yazarını azadlıqdan məhrum olmuş kimi qiymətləndirirəm. Həyatda hər bir şey digərinin ziddidir. Həqiqətən də, bir insanın yaradıcılığında dəhşətli dərəcədə azadlıq görürsənsə o, dəhşətli dərəcədə mənən azadlıqdan məhrumdu. Ancaq gəl baxaq görək bəs azadlıqdan məhrumluq nədir. Var azadlıqdan məhrum olma kasadçılığı, bir də var özünü azadlığa məhkum etmək cəhdi. Buna paralel göstərərdim ki, var insanların problemdən qaçmaq cəhdi, bir də var insanların problemə düşmək cəhdi. Məsələn: Füzulinin şerlərindən birində belə bir fikir var ki, pərvanə gəlib özünü şama yandırır. Bu, əslində əbəs yerə ifadə olunmuş fikir deyil. Pərvanə onda qiymətli olur ki, gəlib özünü şama yandırır. Bu təsvirdə mifik təfəkkür üzərində qurulmuş fikir mənəvi irfani anlama gəlsə də ancaq bunun çox bariz nümunəsinin müasir formasının təhlili danışdığımız azadlıq məsələsidir. Bu baxımdan dünyanın ən azad yazarı ona görə azadlıqdan məhrumdur ki, o pərvanə kimi özünü oda atandı. Demək özlərini azadlığa qurban vermiş insanların mətnləri daha azaddır.
– Bizim ədəbi nümunələrimizdə bir köləlik abu-havası var.Səncə bu nədən yaranır ?
– Deyərdim ki, son iyirmi ildə ədəbi nümunələrimizdən hətta musiqilərimizin özündən belə köləlik abu-havası gəlir. Elə bilirəm ki, bu yüz illərin mədəni təsirindən doğur. – Yaradıcılığın formalaşmasında istedadın nə kimi rolu var ?
– Təbii ki, istedad mütləqdir. O iksir rolunu oynayır. Ancaq tutaq ki, bir su gölündə qırmızı rəngi almaq istəyiriksə ona vacib deyil ki, qırmızı rəngi almaq üçün ifrat dərəcəsində nələrisə qatasan. Az qatqı ilə də həmin qırmızı rəngi almaq mümkündü. Bax, istedad o az qatqıdır, iksirdi. Bu baxımdan gündəlik yaşamaqdan tutmuş mütaliəyə qədər böyük zəhmətin istedada əlavə olunması yaradıcı insana böyük üfüqlər açır. Əgər hər şeyi istedadın öhdəsinə buraxsaq bu insanlara yorucu gələr. Demək istedaddan bir az da artıq mütaliə lazımdı.
– Ədəbiyyatımızda davamçı anlayışına necə baxırsan? – Düşünürəm ki, ədəbiyyatda hər şey baş verir. Axı ədəbiyyat riyaziyyat deyil ki, nələrisə qurasan…Əgər hər şey baş verirsə buna zaman qiymət verir. Əgər davamçı anlayışı bu kriteriyalarda baş verirsə deməli yaradıcı insanlar əslində çox dərinlərdə bir- birini təkrarlaya bilərlər və bu təkrarlamalar tabloda çox fərqlidə görünə bilər. Heç bu qəbahət də deyil. Bu gün qərbin təqdim etdiyi ədəbiyyat yüzillər bundan əvvəl şərq ədəbiyyatından qaynaqlanır da demək olar. Gəl görək, dünya ədəbiyyatı nədən bəhs edir. Xeyir və şərdən. Kim nə yazıbsa ya şərə xidmət eləyib ya xeyrə. Bu nöqteyi- nəzərdən hamı bir-birini təkrarlayır. Lakin təkrarçılıq var imitasiya həddində, təkrarçılıq var insanların fikirlərinin kəsişməsi anlamında. Məsələn: Şeirdə bir sözün enerjisi səni hansısa sözün enerjisi ilə tanış edə bilər. Bəlkə də bunlar izaholunmazdı. Məsələn: Bir şairin bir, beş, on və ya yüz şeirini oxuyursan. (Bir şairdən gedir söhbət ) O həmin yüz şeirin alt qatı heç kimin görmədiyi bir halda sanki sudu və sən onu lillətmisən. Üzdənsə heç nə görünmür. Amma sən onun altını görə bilirsən. Belə olan halda sən dəhşətli dərəcədə o şeirdə səslənən misraların sözlərinin alt qatda yosunlar kimi bir-birinə keçməsinin şahidi olursan. Görürsən ki, o sözlər bir-birindən güc alır, inkişaf edir və yaxud bir-birini itələyir. Əslində bu əksliyin özündə bir harmoniya var. O, müəllifin düşüncəsidir. Və eyni zamanda bunları nəsrdə tətbiq eləyib insanları bir-biri ilə müqayisə edəndə də bu əksliyi görmək mümkündü.
– Konkret iki şəxsin yaradıcılığını götürüb bunu göstərə bilərsənmi?
– Əlbəttə… Məsələn : Salam Sarvanın Füzulidən təsirlənməsinə şübhə etmərəm . Füzulinin dediyi söz ona çox qəribə gəlib. Sadəcə Salam Sarvan Füzuliyə etiraz eləyib. Bu çox hallarda da uğurlu alınıb. Füzulinin dəhşətli dərəcədə ilahiləşdirdiyi bir şeyi O istəyib ki, dəhşətli dərəcədə adiləşdirə. Bax, ədəbiyyatda bu cəhətlər bir-birinə təsirsiz ötüşmür. Digər ədəbiyyatın yaranmasına səbəb isə belə əksliklərdi. Məsələn: Füzuli özü YARa toxunmağı belə rəva görmür, onu əlçatmaz hesab edir. Onun yolunda ancaq əzabdan zövq almağı rəva bilir. Salam Sarvan isə YARA sillə ilə toxnmağdan başqa yolun olmadığın savunur. ( Baxmayaraq ki, YARların ünvanları fərqlidi ama bunun bizim söbətə aidiyatı yoxdu )
– Sənə elə gəlmirmi yaradıcılıq hər dövrün psixologiyasından doğur ?
– Mən burda ədəbiyyatdan daha çox psixoloji faktoru önə çəkərdim. Bu sual mənə qabaqlar verilən bir sualı xatırladır. Sual verirdilər ki, niyə dünyada onlarla din var. Halbuki, Allah birdi, gətirdiyi din də birdi. Bəs bu Allahın gətirdiyi bir din, insanların hamısına kifayət etmirdimi… Nə baş verir…Din çoxaldı, bir peyğəmbər inkar olundu, növbəti peyğəmbər yarandı. Bax, bu da psixoloji faktora söykənir. İnsan “mənəm”liyi var burda. Əgər bizim inandığımız peyğəmbərlər və onlar ardıcılları idisə növbəti peyğəmbərlər gələndə bu ardıcıllar növbəti peyğəmbəri inkar edib onları qəbul etmədi. Çünki onları qəbul etmək özlərinin inkarı ilə nəticələnərdi.Yəni nələrdənsə əl çəkmək arxa plana düşmək. Təbii ki, bunlar fərqli-fərqli yanaşmalar olsa da insan psixologiyasından qaynaqlanır. Elə ədəbiyyatda da bu proseslər baş verir.
– Ədəbi gəncliyin ən böyük çatışmamazlığı nədir ?
– Məncə mütaliənin olmamağı. Tutaq ki, şairə ilham gəlir. Bu həqiqəti də nəzərdən qaçırmayaq. Biz yuxu görürük. Ancaq baxın, həyatda heç vaxt rastlaşmadığımız şeyləri yuxuda görə bilmirik.Gəl görək bizim yuxularımız nədən ibarətdir.Bizim yuxularımızda kimsə ölür, kimsə həyatımıza girir.Beləcə məişət səviyyəsində yuxularımız formalaşır. Əgər sən dünyagörüşünə nələrisə əlavə eləsən səncə eyni yuxuları görə bilərsənmi…Əlbəttə yox. Bax, mütaliyə olmayanda yazılarımız da yuxularımız kimi bayağı olur. Və biz o bayağı yazıları müdafiə etmək zorunda qalırıq.
– Bu günümüzün tənqidə münasibətin necədi ?
– Söhbət bu günümüzün tənqidindən gedirsə güman edirəm ki, bu günümüzün tənqidi ya sifarişli tənqid olunmaqdı ya da tərifdən ibarətdi. Əslində bunlar hamısı bir-birinin adekvatıdı. Birinci bizim öz yazmız nədirsə tənqidimiz də onun fonudur. Tənqid əlahiddə heç nə yarada bilməz. Tənqid mətn üzərində yaranmalıdı. Demirəm bizdə uğurlu mətnlər yoxdu. Əlbəttə var. Amma ümumiləşmə aparsaq tənqid ədəbiyyatın fonudur. Onu ayrı bir peşə kimi qiymətləndirmək mümkün deyil.
– Ədəbi cərəyanlara münasibətin ?
– Bir az öncə dediyim kimi, ədəbiyyatda hər şey baş verir. Baş verənlərə tənqidçilər, ədəbiyyatçılar ad tapıb qoymalıdırlar. Qələm sahibinin işi hadisəni yaratmaqdı. Adı nə olacaqsa onu düşünməməlidir. Sadəcə istənilən bir “izm” istənilən bir hadisəyə münasibət və ya onun fonudur. Belə olduğu halda buna qısqanclıqla yanaşmaq olmaz. Bir gün realizm, digər bir gün posmodernizm və ya hansısa bir “izm” ola bilər.
– Qələm sahibinin millətçi təfəkkürü ilə yazıb-yaratmağına haqq qazandırırsanmı ?
– Bilirsən, millətçi baxış ədəbiyyata aid olmayan məsələdi. Məsələn: İnsan psixologiyasında sənə deyirlər ki, sən çox gözəl insansan. Bunu bir dəfə, iki dəfə dedikdən sonra ətrafınla münasibətdə sənə bir gözəl insan rolunu oynamaq düşür. Bir ömür o roldan çıxa bilmirsən. Artıq sən yaxşı insan olmaq məcburiyyətindəsən. Bax, şairin də millətçi olmasının beləcə ədəbiyyata aidiyyatı yoxdu. Ancaq ədəbiyyata aid olmasa da biz buna gəl bu konteksdən yanaşaq. Ümumiyyətlə, gəl görək, millətçi təfəkkürü ilə yazıb-yaratmaq lazımdırmı… Bu suala cavab versək cavab yenə iki cürdü. Biz ədəbiyyat adından danışırıq yoxsa cəmiyyət. Tarixən biz bunun şahidi olmuşuq ki, doğurdan da ciddi hesab etmədiyimiz ədəbiyyat kütləni idarə etməkdə çox mahirdi. Bilirsən, hər yerin ciddi və qeyri-ciddi ədəbiyyatı var. Hətta qeyri-ciddi ədəbiyyatın ciddi ədəbiyyat qədər kütlədə rolu var. Bunun da hamısı insan təfəkkürünün fərqliliyindən irəli gəlir. – Onda belə çıxır ki, xalqın hesab etdiyi ədəbiyyat qeyri- ciddi ədəbiyyatdır. Elədirmi ?
– Bəli, bununla razılaşmaq lazımdır.
– Səncə, dünya ədəbiyyatına gediş bizi folklordan uzaqlaşdırmırmı ?
– Bəs mənim də sözüm ondadır ki, qeyri-ciddi ədəbiyyat, folklor ciddi ədəbiyyatın fonunda maraqlıdır. Məsələn: Aşıq Ələsgərə bizim gənclərimizin bu günümüzdə qeyri-ciddi deməsində problem var. Belə hesab edirəm ki, bir dünya ədəbiyyatına gedəndə bir də qayıdanda Aşıq Ələsgəri oxumaq lazımdı. Çünki bütün ciddi ədəbiyyatın arxasında folklordan qaynaqlanmaq təsiri var. Ciddi ədəbiyyatın kök deyilən bir şeyi yoxdu. Ciddi ədəbiyyat xaosdu, hava boşluğudu…
– Bəs xaos nədən yaranır ?
– Fikirlərin haçalanmasından, variantların çoxalmasından. Gəl görək, qeyri- ciddi ədəbiyyat nəyi diqtə edir.Əlbəttə standart nələrisə. Ciddi ədəbiyyat isə bunların hamısını rədd edir.
– Müsahibəyə görə çox sağol.
– Sən sağol !
SÖHBƏTLƏŞDİ: Emil RASİMOĞLU
