“Allah qayıdır!?” romanı haqda Ukraynada daha bir məqalə dərc olundu
Yazıçı Zümrüd Yağmurun Ukraynada bir müddət qabaq tərcümə edilərək nəşr olunan “Allah qayıdır!?” romanı bu ölkədə böyük maraqla qarşılanıb. Romanla bağlı Ukrayna mətbuatında bir neçə məqalə çap olunub və onlardan birini “Azadlıq” oxucularına təqdim edib. Daha bir məqalə ilə Lvov Universitetinin professoru, KİV kafedrasının müdiri, şair İqor Pavlyuk çıxış edib. Məqaləni təqdim edirik:
MUSA İLƏ FİRONUN SAVAŞINDAN ƏVVƏL
Hörmətli oxucu, siz əlinizdə saqa kitabını, hədis, vəhy kitabını, çox qısa müddət ərzində (29 mart – 8 iyun 2009-cu il) müasir salnaməçi tərəfindən yazılmış ictimai uçurumun ekstrimal şərtlərində qəlbin və vücudun sağ qalmaq mübarizəsi ensiklopediyasını, müqəddəs kitabların düzgün və zəkalı izahını tutmusunuz.
Ən əsası, qeyd etmək lazımdır ki, müəllif yaxınlarının ağrı-acısına görə cavabdehlik qəbul edir və bizi – oxucuları – katarsisə – incəsənətin insan üzərində xarakterik estetik təsirinə çatdıraraq həmin əzabı yüngülləşdirməyə çalışır.
Mən – günahkar bir insan bunu kitabın əlyazmasının ilk səhifədən son səhifəyədək ayrıla bilməyəndə yaşadım.
Bu kitab cəmiyyəti dəyişəcəkmi? Birmənalı olaraq dəyişəcək. Çünki hər halda mənim qəlbimi qızıl kimi dəyərli həqiqətin saflaşdırıcı qəmi ilə heyrətamiz şəkildə artıq silkələyib. Təbiətdə də elə bu cür, göz yaşı damcıları dənizin səviyyəsini sahildən çıxararaq dəyişir.
Axı dəniz suyunun tərkibi milliyətindən asılı olmayaraq insan qanının maye tərkib hissəsi ilə eyniyyət təşkil edir, axı “Yəhudi yoxdursa, günah yoxdur, kölə yoxdursa, müstəqillik yoxdur, kişi cinsi yoxdursa, qadın cinsi yoxdur: zira sizin hamınız İsa Məsihdə bərabərsiniz” (Müqəddəs həvariyun Pavlın Qalatiyalılara müraciəti), İsa Məsihin özü islamda Məhəmməd peyğəmbərdən əvvəl İzrail xalqına göndərilmiş sonuncu, ən mötəbər peyğəmbərlərdən biri kimi təqdim olunmuşdur.
Buna görə də, kitabın əsasının bütöv müsəlman Azərbaycan mühitində mövcud olan müasir ictimai – siyasi reallıqlar olmasına baxmayaraq, onun mənəvi – ruhi atmosferi həvariyunların torla balıq tutması kimi insanı ələ keçirir və Kainatda, ağır şəkildə qlobal totalitar və ya quldar – feodal dövrlərinin qəliblərinə çevrilən bəşəriyyətin fəlakətli keçid dövrlərində mövcudluğunun bütün ekzistensional təcrübəsini əks etdirir.
Demokratiya qurbanı, jurnalist Elmar Hüseynova həsr olunmuş “Allah qayıdır?!” romanının baş qəhrəmanı idealist Azərin taleyinə ölkəsindəki Allah və şeytan, ailə və dostlar, əcdadlar və yeni nəsil arasındakı çəkişmələrin ürək ağrılarını yaşamaq qisməti düşüb.
Kitabın ön sözündə demokratiya sözü təsadüfi olaraq dırnaq işarəsi ilə verilməyib. Məhz romanaın ideoloji paradiqmasının əsasını təşkil edən demokartiya arzusu, dialoq və fərqli fikirlərin boğulduğu cəmiyyətdə edama məhkum olunmuş insanların daxili psixoloji –fəlsəfi monoloqları şəklində ifadə olunur. Məhz demokratiya, şərəf, ləyaqət, azadlıq kimi müqəddəs anlayışların qiymətdən düşməsi fonunda əsərdə məğlubiyyət və əzəmət, ümid və ümidsizlik, cənnət və cəhənnəm və nəhayət qaranlıq və zülmət arasında ölümcül mübarizədən bəhs olunur.
Hər bir bənzətmə gerçək dəyəri ifadə etmək baxımından o qədər də uğurlu bir vasitə deyil. Lakin birnəfəsə oxuduğum və 58 səhifəlik qeyd – şərh yazdığım bu romanı mən, bədii mətninin “ruhunu və dilini” nəzərə alaraq, öz şəxsi kitabxanamda Azərbaycan xalqının eposu “Dədə Qorqud” ilə, eləcə də Dostoyevskinin “Cinlər”i ilə, Bulqakovun “Master və Marqarita”sı ilə, Kafka ilə və Lina Kostenkonun bizdə yenicə nəşr olunmuş “Ukrayna dəlisinin xatirələri” kitabı ilə yanaşı qoyacağam…
Bununla yanaşı bu güclü əsərdə cəsarətli bir yanaşma ilə Heminqyue, Cek Londonda rast gəlinən dünyanın nəvazişili və qəddar üzünü ifadə edən çalarlar incəliklə ifadə olunur. Ola bilər ki, hörmətli oxucu, siz bu əsəri başqa bir cərgədə, yuxarıda mənim dediyimdən fərqli bir sıraya qoyacaqsınız. Seçim sizindir. Lakin, əminəm ki, əgər bu kitabı əlinizə almızsınzsa onu oxuduqdan sonra daha xeyirxah, daha müdrik, daha saf olacaqsınız. Bu da birmənalıdır.
Mən ilk oxuculardan biri kimi qeyd etmək istərdim ki, insan həyatının bütün – ruhani, iqtisadi, siyasi və məlumatlandırıcı sahələri burada Şekspirsayağı dramatizmlə o qədər ətraflı və geniş ifadə edilmişdir ki, insanda dramaturqlara bu romandan pyes yazmaları, kinorejissorlara kino çəkmələri, gələcək humanitar tədqiqatçılara isə incəliklə şifrələnmiş və təfsir edilmiş açar sözlərin – anlayışların lüğətini tərtib etmələrini təklif etmək istəyi yaranır.
Romanda bir tərəfdə neft, yoxsulluq, ümidsizliklər, digər tərəfdə isə dəbdəbənin hakim olduğu ölkə insanının obrazları çoxəsirli şəkildə, həyat müvazinətinin pozulduğu cəmiyyətin tragik – dramatik gerçəklikləri ilə birgə ustalıqla sintez olunub.
Haqqında bəhs olunan ölkədə Krala görə Allahdan üz döndərmiş, insanları əzərək qanlı qurbanlar gətirərək karyera edən, Müqəddəs Ata və Kral kimi əbədi totalitarizm, despotizm, ümumi cəhalətpərəstlik simvolları var: “Krallıqda Allaha sevgi var- dövlətin kölgəsində batmışdı. İnsanların şüurunda Allah başqa bir yeri tutmuşdu. Kral isə mütləq idi, onlar Allahı yox, Kralı razı salmağa çalışırdılar. Çünki Allah onların evini “qeyri-qanuni” adlandıraraq əllərindən alamayacaqdı, lakin Kral istənilən adamı küçəyə ata bilərdi. Allah kimsəni yandırmırdı, lakin Kral yer üzündə cəhənnəm yarada bilər və istənilən adamı oda atardı… buna görə də onlar qorxurdular…”
Əbəs yerə deyil ki, biz elə ilk səhifələrdən qeyri qanuni, əyri yolla əldə edilmiş zənginlik və ürək sıxıcı, haqsızlıq və sonsuz yoxsulluğun gidabında qəhr olan insanlığın yuvarlandığı uçrumu görürük: “Şəhərin üzərində aramsız külək vıyıldayırdı, sanki indicə qiyamət qopacaqdı”, “Əslində isə bu şəhərdə qiyamət çoxdan qopmuşdu…”
Və kitabın mərkəzi qəhrəmanları – “xalq düşməni”, jurnalist Azər, onun həyat yoldaşı yazıçı Zərifə və onların övladları bu məşəqəti bütün ağırlığı ilə duyurlar.
Azər, quldarlıq cəmiyyətinin böhranı ərəfəsində yaşamış real – əfsanəvi Spartak , Etel Lilian Voyniçdə Mozalan , Heminquelin “Qoca və dəniz” novellasındakı qoca balıqçı kimi kimi insan qəlbinin sarsılmazlığını təcəssüm etdirən ruhani insan tipi, ildırım keçirici, güclü şəxsiyyətdir: “İnsanı məhv etmək olar, lakin məğlub etmək olmaz.” Sadiq həyat yoldaşı və övladları qəlbən və ruhən onu tamamlayır və dayaq olur. Deməli, bu cür ailə dövlətin kiçik modeli kimi çıxış edir və “Allaha bağlanan” bütöv bir cəmiyyətin yaranmasına ümid doğurur.
Digər obrazlar, Teymur, İsmayıl… və s. cəmiyyətin əsas bəlası, xəstəlik törədicisi olan ümidsizlik, korrupsiya, yaltaqlıq, satqınlıq, rəzalət kimi yaramazlıqları yaradan epizodik – qəhrəmanlar əsərdə arxetip simvollarla, işarələrlə, şifrələrlə işlənmişdir.
Kitabın müəllifi Zümrüd Yağmur müvafiq bədii formada səmimi düşüncələri ilə sübut edir ki, hər bir cəmiyyətin mənəvi-maddi lakmusu onun öz qəbirlərinə, uşaqlarına, yaşlı insanlarına və heyvanlarına münasibətidir.
Dinin xadimlərinin dindən varlanmaq üçün istifadə etmələri ruhi xaos yaradır və meydana çıxan boşluqda insan qəlbi günüh və mənəviyyatsızlığa məhkum edilir. “Allah krallıqdan üz döndərdi və bu yeri bataqlıq sorduqca Allah daha da uzaqlaşdı. Səid bunu hiss edirdi, bundan iztirab və əziyyət çəkirdi, lakin Allah onun qəlbini tələb etdiyi kimi, onun mədəsi də yemək tələb edirdi və o bədəninə tabe oldu…”.
Və bu romanın əsas sujetini detektiv, qeyri-adi hadisələr deyil, müəyyən zaman və məkanda bəşəriyyətin əbədi problemlərinin tragik-dramatik tərzdə nəzərə çatdırılan konseptidir. O bizə – ukraynalılara öz həqiqətlərimizi boğazda olan sıxılma kimi xatırladacaq.
Sadəcə, bizdə əsas əmtəə qara torpaq, Azərbaycanda isə neftdir. Buradan xarici problemlərin növləri və düşməncəsinə iddialar yaranır. Daxili problemlər və hadisələr bənzərdir. Yalnız rənglər, səslər və qoxular fərqlənir…
Əsərdə bu “çirkin mübarizlər”in taleyi – Krala yarınmaq üçün öz ideallarına xəyanət etməkdən tutmuş özünə qəsdə kimi – müxtəlif təzahürlərlə yekunlaşır, lakin əsas qəhrəman Azər, çətinliklə, missionercəsinə özünə sadiq qalır, həbs cəzasına, pulla satın alınma cəhdlərinə, ailəsinin sərgərdan durumuna, ümidsizliyə, həyatın faciəvi təhdidlərinə baxmayaraq əyilmir.
Romanda məharətlə təsvir olunmuş ölkə “Komunizm qurucusunun mənəvi kodeksi”-ndən uzaqlaşır və “Kapitalizm qurucusunun mənəvi kodeksi”-ni mənimsəmədən zaman xaricində mövcud olur: keçmişin feodal, ya da quldarlıq quruluşuna bənzər şəkildə…
Roman tunelinin sonunda işıq görünür: “Baş dini məmur tərəfindən inşa edilmiş məbəd bağla birlikdə yoxa çıxdı, heyvanlar dağılışdılar… Pis xəbərlərdən sonra krallıqda belə bir şaiyə gəzir ki, baş dini məmur dəli olub, fillə danışır, ona nə isə izah etməyə çalışır, yazıq heyvansa gözlərini bərəldərək baxır və qulaqlarını tərpədir… Mətbəədə hamı işlə məşğul idi, qəflətən onlarda ümid yarandı, gecə batan Günəş sarayı onların qəlbinə yeni günəş bəxş etdi və həmin günəşin şəfəqləri altında onlar işə başladılar”.
Lakin təəssüf ki, ya da xoşbəxtlikdən Allahın zamanı ilə bəşərin zamanı fiziki, metafiziki, dini baxımdan fərqli mahiyyətdədir.
Buna görə də “Allah qayıdır!?” heç olmasa bir insan qəlbinin Onunla görüşməyə layiq olduğu məkandadır, İncildə adı çəkilən Lutun Sodomda olduğu kimi…
Bu səbəbdən də “sonuncular birinci olacaqlar”, amma “savaş indi başlayır, Musa ilə Fironun savaşı”.
Lakin bu artıq başqa romandır…
Bəlkə də həminkidir?..
