«Avrointeqrasiya prosesi avtoritarizmdən demokratiya keçid strategiyası ilə üst-üstə düşür»
«Avrointeqrasiya bütün postsovet məkanını əhatə edəcək və seçimində tərəddüd edən bütün ölkələrə yayılacaq»
İbrahim İbrahimli: «Milli Şura keçid dövrünün ən uğurlu modeli, Cəmil Həsənli isə keçid dövrünün ən layiqli lideri kimi özünü təsdiqlədi»
Ötən ilin sonundan başlanan bahalaşma dalğası iqtisadiyyatın bütün sahələrini əhatə etməkdədir. Əslində heç bir iqtisadi əsası olmayan bu bahalaşma ilə hökumət növbəti dəfə vətəndaşın cibinə girmiş oldu. Əslində ölkədə sosial-iqtisadi durumun kifayət qədər ağır olduğunu beynəlxalq hesabatlarla yanaşı, ilin sonunda intiharların sayının artması da açıq şəkildə göstərir. Istiqlalçı deputat, Milli Şuranın üzvü Ibrahim Ibrahimli ilə söhbətimizə məhz bu məsələyə münasibət bildirməklə başlamaq qərarına gəldik.
– Təbii ki, ötən ilin sonlarından başlanan qiymət artımı növbəti ildə zəncirvari xarakter alaraq və əmlak bazarından tutmuş ərzaq bazarına qədər iqtisadiyyatın bütün sahələrini əhatə edəcək. Inflyasiya yaradıcı amillər aktivləşəcək və iki rəqəmli infilyasiya qaçılmaz olacaq. Çünki bizdəki iqtisadi sistem monopalistlərin əlindədir. Ona görə də qiymətlər tələb və təklifə uğun olaraq deyil, əksinə, inhisarçıların diktəsi ilə hakimiyyət tərəfindən təyin edilir. Bir tərəfdən ölkədə neft hasilatı getdikcə azalır, digər tərəfdən isə dünya bazarında Iran və Liviya neftinin payı artır. Bu isə qiymətləri avtomatik olaraq ucuzlaşdıracaq. Hasilatdakı azalma və qiymətlərdəki ucuzlaşma büdcəyə növbəti ildə ikiqat zərbə vuracaq. Əgər ucuzlaşma ekspertlərin hesabladığı kimi 15, hasilatda azalma isə 3-5 faiz olacaqsa, o zaman Azərbaycan neftinin qiyməti dünya bazarında 98 dollara enəcək, hasilat isə 39 milyon barrelə düşəcək. Belə vəziyyətdə hökumət büdcənin neftdən olan asılılığını aradan qaldırmaq üçün qeyri-neft sektorunu canlandırıb, çoxşaxəli iqtisadi sistem qurmaq əvəzinə, yanlış qiymət artımı siyasəti aparır. Hökumət büdcə kəsirini alıcılıq imkanları aşağı səviyyədə olan toplumun gəlirləri hesabına ödəmək istəyir. Bu da əməkhaqqı artımı ilə qiymət artımı arasında kəskin fərq yaradır, məsələn, ötən il 10 faiz əməkhaqqı artımının müqabilində 22 faiz xərc artımı olub.
“Hakimiyyət çətin yolu seçib”
– Amma cəmiyyətin bahalaşmaya reyaksiyası adekvat olmadı. Bunu biz 15 dekabr mitinqində gördük. Bu laqeydliyi necə izah etmək olar?
– Siyasi hadisələrə laqeyd olan toplum, əksinə, sosial hadisələrə çox həssas yanaşır, çünki bunun təsirini öz üzərində daha tez hiss edir, kütləvi olmasa da lokal şəkildə öz etirazını bildirir. Məsələn, bu gün də məhkəmə prosesləri davam edən Quba və Ismayıllı olayları hakimiyyətin sərt hərbi müdaxiləsinə baxmayaraq, bir neçə gün davam etdi. Sadəcə olaraq hakimiyyət əlində olan bütün vasitələrdən istifadə edərək sosial narazılığın böyüyüb siyasi müstəviyə keçməsinin qarşısını alır. Amma budəfəki qiymət artımının əhatə dairəsi və təsiri gücü o qədər böyükdür ki, onun törədəcəyi fəsadların, doğuracağı etirazların qarşısını almaq çətin olacaq. Çünki 10 faizlik əməkhaqqı artımı ölkədə əmək qabliyyətli 4.5 milyon əhalinin yalnız büdcə təşkilatlarında çalışan 650 min nəfərinə şamil olunur. Amma qiymət artımı isə hamını – bütün ölkə əhalisini əhatə edir. Deməli, bunu işləyən də, işləməyən də, maşın sürən də, sürməyən də birbaşa öz üzərində hiss edəcək.
– Statistikasını izləsək görərik ki, hər ay onlarla adam özünə qəsd edir və ya intihara təhrik edilir. Intiharların belə kütləvi xarakter almasının səbəbi nədir?
– Sosioloji araşdırmalara və statistik göstəricilərə görə intiharlar əsasən iki halda geniş yayılıb kütləviləşir. Birinci hal inkişaf etmiş ölkələrdə, rifah həddi yüksək olan toplumlarda müşahidə olunur. Insanlar bütün arzu və istəklərini gerçəkləşdirib həyatın dadını çıxardıqdan sonra daha yaşamaq onlar üçün öz mənasını itirir və intihar bu mənasızlıqdan yaxa qurtarmaq üçün bir vasitəyə, hətta bəzən maraqlı bir “əyləncəyə” çevrilir. Ikinci hal geridə qalmış ölkələrdə, rifah həddi aşağı olan toplumlarda rast gəlinir. Insanlar ən adi yaşayış minimumlarını təmin edə bilmədikləri üçün aciz duruma düşür və çarəsizlikdən intihar edirlər. Ancaq Azərbaycanda ilin əvvəlindən ard-arda baş verən intiharlar, xüsusilə Qarabağ qazisinin özünü yandırması fərqli bir gerçəkliyi ortaya qoyur. Insanlar hakimiyyətin müəyyən strukturları tərəfindən intihara təhrik edilir. Dövlət məmuru Qarabağ qazisinin mülkünü əlindən alır, qazi mülküyyət hüququnu bərpa etmək üçün məhkəməyə müraciət edir, amma rüşvətxor hakimlər onun əleyhinə qanunsuz qərar çıxarır. Əli hər yerdən üzülən qazi sonda polisin gözü qarşısında özünü yandırır. Qarabağ qazisinin yaşadığı bu faciə əslində ayrı-ayrı fərdlərin deyil, bütövlükdə toplumun həyat tarixçəsinə çevrilib. Onlarla, yüzlərlə statiskası aparılmayan intiharların belə kütləvi xarakter alması, cəmiyyətin daxili tarazlığının pozulmasından irəli gəlir. Daxili tarazlığı pozulan toplumun isə pisixologiyasında istər-istəməz patoloji dəyişikliklər baş verir və özünümüdafiə sistemi sıradan çıxır, uzunmüddətli gərginliyə tab gətirə bilmir. Sosial kataklizmlər yaşanan bütün ölkələrdə belə olub. Məsələn, Misirdə inqilabdan öncə intiharlar kütləvi xarakter almışdı, hər il beş-on min arası adam özünə qəsd edirdi, təkcə 2010-cu ildə on min nəfər misirlinin intiharı qeydə alınmışdı. Intiharlar sosial məzmun aldıqca kütləviləşir, anidən hədəfini və xassəsini dəyişir.
“Postsovet məkanı Avropaya inteqrasiyaya məhkumdur”
– Ölkədaxili sosial təhlükələrdən ətraflı danışdınız, bəs xarici təsirlərdən dolayı ehtimal olunan risklər barədə nə deyə bilərsiniz?
– Əslində miqyasını və məzmununu hələ də tam dərk edə bimədiyimiz nəhəng qlobal bir tarixi prosesin içindəyik. 2008-ci ildən başlayan bu tarixi proses dünyanın düzənini dəyişir və ona yeni siyasi məzmun verir. Nəticədə beynəlxalq münasibətlərin mahiyyəti dəyişir, dəyərlər prioritetə çevrilir və demokratiyaya keçid qlobal xarakter alır. Bu tarixi prosesə uyğun olaraq regionda soyuq müharibədən sonra formalaşan geosiyasi durum dəyişir, iyirmi ildən üzü bəri davam edən postsovet mərhələsi artıq başa çatır. Keyfiyyətcə yeni bir mərhələ – Avrointeqrasiya dönəmi başlayır. Əslində Vilnüs sammiti bu dönəmin əsasını qoydu. Məhz bu sammitdən sonra regionda avrointeqrasiyanın önü açıldı və Moldova ilə Gürcüstan assosiativ saziş imzaladı. Rusiya arsenalında olan bütün təsir mexanizmlərini işə salsa da inteqrasiya prosesinin qarşısını ala bilmədi, əksinə, regional mübarizə keyfiyyətcə yeni məzmun aldı. Keçid dövrünü yaşayan ölkələrdə avrointeqrasiya prosesi avtoritarizmdən demokratiyaya keçid strategiyası ilə üst-üstə düşərək biri digərini tamamladı. Putinin Varşava sammitindən sonra Avropanın “Şərq Tərəfdaşlığı” proqramına qarşı Rusiyanın “Avrasiya Ittifaqı” layihəsini elan etməsi proqrama üzv ölkələri birbaşa seçim qarşısında qoydu. Istər-istəməz geosiyasi faktor, yəni avrointeqrasiya amili daxili siyasi mübarizənin əsas hədəfinə çevrildi və tədricən böyüyüb meydan hərəkatına təkan verdi. Şübhəsiz ki, avrointeqrasiya hərəkatı postsovet məkanın spesifikasına uyğun olaraq bütün regionu əhatə edəcək və seçimində tərəddüd edən bütün ölkələrə yayılacaq.
– Ehtimal etdiyiniz avrointeqrasiya hərəkatı nə qədər real görünür?
– Biz bu reallığı artıq Ukraynanın timsalında gördük. Vilnüs sammitindən əvvəl 21 noyabrda Yanukoviçin məlum qərarından sonra bütün ölkəni etiraz dalğası bürüdü. Sammitdən sonra isə qısa zaman kəsiyində Avrointeqrasiya ölkənin müxtəlif təbəqələrini mobilizə edib, demokratik qüvvələrin əsas şüarına çevrildi və Avromaydan hərəkatı başladı.
– Amma seçimində tərəddüd edən dövlət başçıları ölkələrinin daxilində baş verən bu tarixi prosesi “xarici müdaxilə” adlandırırlar. Bu arqumenti necə dəyərləndirərdinz?
– “Xarici müdaxilə”, “xarici dəstək”, “xarici maliyyə” kimi ifadələr təbliğat kampaniyasında hakimiyyətin müxalifətə qarşı ən çox istifadə etdiyi qara piardır. Cəmiyyət belə faktlara həssas yanaşdığından hakimiyyət öz aləmində toplumun hisslərinə toxunaraq özünü vətən təəssübkeşi, rəqibini isə vətən xaini kimi təqdim etməyə çalışır. Əslində dünyada istər təkamül, istərsə də inqilabi yolla baş verən bütün tarixi əhəmiyyətli hadisələr təcrid olunmuş halda qapalı şəkildə baş verməyib. Bütün hallarda xarici təsir və dəstək olub. Istər uzaq, istər yaxın tariximizdə belə faktlar kifayət qədər çoxdur. Məsələn, Ingiltərənin dəstəyi ilə Fransa inqilabı baş verdi. Amerikanın köməyi ilə Yaponiyada Meyci inqilabı oldu. Almaniyanın yardımı ilə Rusiyada Oktyabr inqilabı baş tutdu. Məsələn, daxili dinamika olmasaydı, ukraynalılar ellikcə meydanlara çıxmasaydı Ukraynada Avrointeqrasiya hərəkatı milyonların marşına çevrilə bilməzdi. Və ABŞ-ın dövlət katibinin müavini Viktoriya Nulandın Ukraynaya gəlib Maydanda ehtirazçılara çay və yemək paylamazdı. Və ya Avropa Birliyinin Ali Komissarı Ketrin Eşton Maydanda gecələməzdi. Qərb adətən istənilən ölkədə daxili dinamikanı nəzərə alıb qüvvələr nisbətinə uyğun olaraq adekvat reaksiya verir. Məsələn, 20 il idi ki, Azərbaycanda keçirilən prezident, parlament və bələdiyyə seçkilərini müşahidə edən beynəlxalq təşkilatlar həmişə seçkilərdə baş verən saxtakarlığı qeyd etməklə bərabər onu demokratıya doğru bir addım kimi qiymətləndirirdilər.
Amma bu dəfə 2013-cü il prezident seçkilərində əvvəlki seçkilərdən fərqli olaraq kəskin və sərt mövqe sərgilədilər. Çünki ölkənin demokratik qüvvələri nəhayət ki, uzun illərdən sonra Milli Şurada birləşib prezident seçkilərində vahid namizədlə çıxış edərək Cəmil bəyin timsalında uğurlu kampaniya apardığına görə beynəlxalq diqqəti və marağı özünə cəlb edə bildi. Ona görə ki, dünyada sınaqdan çıxarılmış bu keçid modeli Azərbaycan müxalifətinin timsalında da uğurlu alındı, ideoloji-siyasi baxışlarından asılı olmayaraq bütün siyasi partiyalar, gənclər, ziyalılar, vətəndaş cəmiyyətinin üzvləri – QHT-lər, daha doğrusu siyasi kəsimlə qeyri-siyasi kəsim Milli Şurada birləşdi.
“Riqa sammiti Azərbaycan xalqının sammiti olacaq”
– Amma sizdən fərqli olaraq bu mode li uğursuzluqda ittiham edənlər də var…
– Əgər dünyada Latın Amerikası ölkələrindən tutmuş Orta Doğu ölkələrinə qədər geniş bir coğrafiyada müxtəlif zamanlarda baş vermiş avtoritarizmdən demokratiyaya keçidin tarixini izləsək, o zaman görərik ki, istisnasız olaraq bütün ölkələrdə keçidi ideoloji mövqeyindən və siyasi baxışlarından asılı olmayaraq cəmiyyətin ən fərqli kəsimlərini təmsil edən bütün qüvvələr reallaşdırıb. Qələbəni sağların, solların, mərkəzçilərin birləşdiyi ən geniş siyasi koalisiyalar, milli birliklər təmin edib. Fəqli zamanlarda, fərqli məkanlarda bu missiyanı təmin etmək üçün yaradılan koalisiyalar aşağı-yuxarı eyni formada, eyni məzmunda, hətta eyni adda olub. Çünki bu birliyin məqsədi və hədəfi hər yerdə eyni olub: Avtoritarizmdən demokratiyaya keçidi təmin etmək. Nə qədər çətin olsa da, nəhayət ki, 20 ildən sonra Milli Şura ilə bu keçidin əsası qoyuldu. Və prezident seçkisində Milli Şura keçid dövrünün ən uğurlu modeli, Cəmil Həsənli isə keçid dövrünün ən layiqli lideri kimi özünü təsdiqlədi. Milli Şuranın missiyası demokratiyaya keçidi başa çatdırmaqdı. Bu missiya isə hələ təzə başlayıb.
– Bu missiyanı başa çatdırmaq üçün 2014-cü ili uğurlu il hesab etmək olarmı?
– Təbii ki, 2014-cü il 2013-cü ildə başlanmış siyasi proseslərin davamı olacaq. Seçkinin nəticələri göstərdi ki, ölkədəki mövcud vəziyyətlə nə Azərbaycan xalqı, nə də beynəlxalq təşkilatlar barışmaq fikrində deyil. Iyirmi ildən artıqdır ki, daxili siyasi mübarizənin əsas predmeti olan hakimiyyətin qeyri-legitimlik məsələsi, nəhayət, beynəlxalq arenaya çıxıb. Artıq Azərbaycan dünya ictimayyətinin diqqət mərkəzindədir. 2014 strateji-siyasi baxımdan müəyyənləşmə ili olacaq. Hakimiyyətin artıq manevr imkanları tükənib. Bölgədə gedən geosiyasi mübarizə Azərbaycanı seçim qarşısında qoyub: Ya avtoritarizm, ya demokratiya. Ya Qərb, ya Rusiya. Ya Avroasiya Ittifaqı, ya Avropa Birliyi. Əgər 2013-cü il Vülnis samiti məcazi mənada Ukrayna xalqının sammiti oldusa, 2015-ci il Riqa sammiti Azərbaycan xalqının sammiti olacaq. Əslində builki bələdiyyə seçkiləri hakimiyyət üçün bir test olacaq. Bu testdən sonra subyekt olaraq hər kəs; həm hakimiyyət, həm müxalifət, həm də Qərb mövqeyini müəyyənləşdirəcək və qərar vermək üçün yekun qiymətini verəcək.
Xəyal
