Bu qurum yoxlamaların nəticəsi ilə bağlı ictimaiyyətə məlumat vermir
Dövlətin maliyyə nəzarəti dövlət büdcəsinin və büdcədənkənar dövlət fondlarının vaxtında icra edilməsi, pul tədavülünün təşkili, kredit resurslarından istifadə, daxili və xarici dövlət borcunun və dövlət ehtiyatlarının vəziyyəti, maliyyə və vergi güzəştləri və üstünlükləri üzərində dövlət nəzarətini nəzərdə tutur. Müasir dövrdə bir sıra Qərb mənbələrində də maliyyə nəzarəti “audit” anlayışı ilə assosiasiya edilir. Bu zaman onun 3 növü fərqləndirilir: maliyyə auditi; icra fəaliyyətinin auditi; effektivliyin auditi. Əgər birincidə yalnız maliyyə əməliyyatlarının və xərcləmələrin qanuniliyi və mühasibat uçotunda düzgün əks olunması yoxlanılırsa, ikincidə maliyyə vəsaitindən nə dərəcədə qənaətcil, səmərəli və nəticəli istifadə ön plana keçir. Dövlət vəsaitindən effektli istifadənin yoxlanılması 3 əsas mərhələdən ibarətdir: yoxlamanın planlaşdırılması; yoxlamanın həyata keçirilməsi; yoxlamanın nəticələri haqqında hesabatın hazırlanması. Azərbaycanda dövlət vəsaitlərinin dövlət orqanları tərəfindən necə xərclənməsinə nəzarət edən orqan Hesablama Palatasıdır. Qurum bu nəzarəti apardığı auditlər vasitəsilə həyata keçirərək ildə bir dəfə fəaliyyəti barədə qanunverici orqana məruzə edir. Prosesin təkmilləşdirilməsi haqqında təkliflərin hazırlanması və parlamentə təqdim edilməsi də Hesablama Palatasının səlahiyyətinə daxildir. Hesablama Palatası iş planının icrası zamanı prezidentin və Milli Məclisin sorğu və təkliflərini nəzərə alır. Ictimai sorğu və təkliflər isə iş planında əksini tapmır. Büdcə vəsaitlərinin xərclənməsinə nəzarət edən Hesablama Palatası bir qayda olaraq yoxlamalarının nəticələrini açıqlamır. Bəzən ümumi nəticələri elan edir, konkret fakt və rəqəmlər gətirmir. Baxmayaraq ki, “Informasiya əldə etmək haqqında” Qanunun 6.0.3 maddəsinə əsasən, büdcə vəsaitlərinin yoxlanması barədə informasiyanın yayılması dövlət strukturlarının, o cümlədən Hesablama Palatasının vəzifəsidir.
Əldə edilən məlumatların ictimaiyyətdən gizli saxlanması yoxlamanın nə dərəcədə şəffaf və obyektiv aparılmasına şübhələr yaradır. Digər tərəfdən, Hesablama Palatasının hesabatları həmişə ümumi xarakter daşıyır. Ən yaxşı halda sahələrin adı çəkilir. Nöqsanları göstərmək Hesablama Palatasının səlahiyyətinə daxil olsa da, bunu etməkdən çəkinir. Bu da təsadüfi deyil. Çünki adətən ciddi nöqsanlar yüksək səviyyədə himayə olunan sahələrdə baş verir. Ona görə də korrupsiyadan danışarkən əsasən xırda faktlar göstərilir. Ancaq Hesablama Palatasının hesabatlarının ümumi xarakter daşıması bunun təsirsiz olduğunu təsdiqləyir.
“Açıqlanan rəqəmlər şübhə doğurur”
Qanunvericiliyə uyğun olaraq Hesablama Palatası dövlət büdcəsini layihəsinə, eyni zamanda onun icrasına rəy verir. Bu zaman büdcə gəlirlərinin və xərclərinin şəffaflığına, səmərəliliyi, effektivliyi və məqsədliliyə diqqət yetirilməlidir. Eyni zamanda Hesablama Palatası maliyyə pozuntularına yol açan halların aradan qaldırılması ilə bağlı təkliflər irəli sürməlidir. Bəs bütün bunlar baş verirmi?
Hesablama Palatasının büdcə icrası ilə bağlı rəyi hər ilin mart ayında açıqlanır və dərc olunur. Ötən il qurumun o zamankı rəhbəri Heydər Əsədov parlamentə hesabatında il ərzində 68 nəzarət tədbiri həyata keçirdiklərini açıqlayıb. Palata sədri nöqsanların əksəriyyətinin cinayət xarakterli olmadığını deyib. Həmçinin sosial vəsaitlərdən sui-istifadə hallarının artdığı da məlum olub. Bu nöqsanların yaranmasına səbəb kimi qanundakı boşluqlar, normativ sənədlərin çatışmazlığı, bir sıra subyektlərdə köhnə SSRI dövründən qalma sənədlərdən istifadə edilməsi göstərilib. Hesabatda büdcədən yayınmanın miqdarı kimi 300 milyona yaxın vəsait göstərilib və bu vəsaitin büdcəyə geri qaytarıldığı vurğulanıb. Qanun pozuntularına yol verənlərin cəzası isə işdən azad olunma və töhmət olub. Bunu yetərli hesab etmək olarmı? Təəssüflər olsun ki, Hesablama Palatası bu gün müstəqil fəaliyyətə göstərmir. Hesablama Palatasının müstəqil olduğu özünü heç nə də göstərməyib. Bu baxımdan açıqlanan rəqəm şübhə doğurur. Əslində büdcədən oğurlanan vəsaitin qarşısının alınmasında siyasi iradə olarsa, Hesablama Palatası hətta indiki tərkiblə də səy göstərib müəyyən nəticələrə gətirib çıxa bilərdi. Bu qurumun işinin yenidən qurulmasına ehtiyac var.
Ekspertlər hesab edir ki, Hesablama Palatası ayrı bir qurum kimi Konstitusiyada əksini tapmalı, büdcə sistemi haqqında qanun yenidən işlənməlidir. Hesablama Palatasının audit istiqamətləri genişləndirilməlidir. Eyni zamanda qurumun fəaliyyətini şəffaf aparmaq lazımdır. Azərbaycanda Hesablama Palatasının, onun üzvlərinin müstəqilliyinin zəruri səviyyəsi Konstitusiyada təsbit olunmayıb. Bu isə çox vacib məqamlardan biridir. Çünki ali audit qurumlarının birgə təşkil etdiyi Lima bəyannaməsində də qeyd olunur ki, ali audit qurumlarının müstəqilliyi Konstitusiyada və qanunlarda təsbit edilməlidir. Azərbaycanda isə Hesablama Palatasının müstəqilliyi ilə bağlı məqam qanunlarda yer almayıb.
Ekspertlərə görə, Hesablama Palatasının audit istiqamətində yoxlamalarını genişləndirmək vacibdir. Bura strateji, operativ audit formaları da daxil edilməlidir. Çünki bəzən elə hallar ortaya çıxır ki, Hesablama Palatasına onunla bağlı Milli Məclis sədrinin qərarı verilməlidir. Bu məqam Hesablama Palatasının plandankənar audit yoxlamalar aparması imkanlarını məhdudlaşdırır. Bəzi ölkələrdə isə Hesablama Palatası mətbuatda çıxan məlumatlara əsasən yoxlamalar aparır və nəticə ilə bağlı ictimaiyyətə məlumat verir.
Hesablama Palatası sədrinin, onun müavinlərinin, auditorların seçim prosedurları, fəaliyyətləri təkmilləşməsinə də ehtiyac var. Bir sıra ölkələrdə Hesablama Palatasına üzvlüyə namizədlərin bəzilərini hakimiyyət, bəzilərini isə müxalifət təqdim edir və parlament də onları təsdiqləyir. Azərbaycanda isə Hesablama Palatası yalnız hakimiyyətin istəyi və iradəsi ilə formalaşır.
“Audit yoxlamalarının nəticələri operativ olaraq açıqlanmalıdır”
Hesablama Palatasının fəaliyyətində şəffaflığın artırılmasına da ciddi ehtiyac var. Yoxlamalarla bağlı məlumatların yalnız parlamentdə hesabat zamanı məlum olması yetərli deyil. Qurumun maliyyə-büdcə ekspertizası, eyni zamanda audit yoxlamalarının nəticələri operativ olaraq açıqlanmalıdır. Yalnız parlamentdə hesabat zamanı yoxlamalar nəticəsində milyonlarla manat vəsaitin mənimsənildiyini məlum olur. Hesablama Palatasının aşkarladığı mənimsələrin hüquqi müstəvidə araşdırılmasında, nöqsanlara yol verənlərin cəzalandırılmasında da problemlər var. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, ötən il Hesablama Palatasının aşkara çıxardığı qanun pozuntularına yol verənlər yalnız töhmət almaqla kifayətlənib. Bu da təsadüfi görünmür. Ilk növbədə hüquq mühafizə orqanlarındakı korrupsiya obyektiv araşdırmaya imkan vermir. Bununla da Hesablama Palatasının fəaliyyətinin təsiri azalır. Digər tərəfdən, Hesablama Palatasının hüquq mühafizə orqanlarına müraciət etməsinə də nadir hallarda rast gəlinir. Hesablama Palatasının müstəqil olmaması isə büdcə oğurluğunun qarşısını ala bilər. Ancaq Azərbaycanda bu qurum bəzən ona verilən səlahiyyətlərdən də istifadə edə bilmir.
“Hesablama Palatası məhdud çərçivədə fəaliyyət göstərmək məcburiyyətində qalır”
Hesablama Palatası yalnız Sosial Müdafiə Fonduna deyil, həm də büdcədənkənar fond kimi Neft Fonduna da rəy verməyə də hüquqi əsası var. Ancaq indiyə qədər bu baş verməyib. Bu da daha çox siyasi məsələdir. Hesablama Palatası büdcə vəsaitlərinin ən çox ayrıldığı nazirliklərə, infrastruktur layihələrini icra edən, milyardlarla büdcə vəsaitlərini xərcləyən qurumlarda ciddi yoxlamalar aparmaq imkanından da məhrum olur. Daha doğrusu, bu qurumlarda böyük məbləğdə mənimsəmə hallarını üzə çıxarmaq iqtidarında deyil. Qanunda qeyd olunur ki, Hesablama Palatasının sorğuları dövlət qurumları tərəfindən qeyd-şərtsiz cavablandırılmalıdır, ancaq bu qurumun müəyyən nazirliklərdən sorğu almaq imkanı olmur. Ancaq elə sahələr var ki, Hesablama Palatası ya orda yoxlama aparmaq istəmir, ya da yaxın buraxılmır. Bu da Hesablama Palatasının həm hüquqi, həm də siyasi baxımdan səlahiyyətlərinin tam təsbit olunmaması ilə bağlıdır. Ona görə də yalnız imkanı çatan sahələrdə və çərçivədə fəaliyyət göstərmək məcburiyyətində qalır.
Hesablama Palatasının diqqətindən kənar qalan məsələlərdən biri dövlət büdcəsində aylar üzrə bölgüdə düzgün proporsiyanın olmamasıdır. Son illərdə büdcənin təxminən 30 faizi yalnız dekabr ayında xərclənir. Büdcənin aylar üzrə xərcləmələri barədə statistik məlumatlardan da görünür ki, büdcənin icrası dinamikasında proporsionallıq pozulub. Belə ki, aylar üzrə orta hesabla 8.5 faiz xərclənməli olduğu halda, may və dekabrda xərcləmələrin miqdarı yüksək, digər aylarda isə aşağı olub. Bu isə haqlı olaraq büdcə vəsaitlərinin ilin sonunda “silinməsi” təsəvvürünü yaradır və eyni zamanda büdcə vəsaitlərindən səmərəsiz istifadəni əks etdirir. Bu isə Hesablama Palatasının “diqqətindən kənarda” qalır.
Fizzə Heydərova,
İqtisadi Təhlil Institutu
Bu yazı AİYİB-nin “İictimai maliyyəyə effektiv nəzarət sistemi” layihəsi (Donor Avropa Birliyidir) çərçivəsində təşkil olunan jurnalist müsabiqəsinə təqdim olunur.
