«Saxta pul hazırlanmasının qarşısını almaq üçün daim yeni üsulların tapılmasına ehtiyac var»
Dünyada, xüsusilə də insan həyatında danılmaz rol oynayan pul əksəriyyət üçün çoxsaylı problemlərin əsas həll vasitəsidir. Ancaq pulunun özünün də qorunmağa ehtiyacı var. Çünki iqtisadiyyat üçün ciddi təhlükələrdən olan saxta pulların hazırlanması bütün dövrlərdə aktual məsələ olub.
Pul əskinazları nədən hazırlanır
Məlum olduğu kimi, kağız Çində yaradılıb. Ona görə də ilk kağız əskinazlar məhz Şərqdə meydana gəlib. Qərb ölkələrində kağız əskinazlar XVII yüzilliyin sonlarında dövriyyəyə buraxılıb. Kağız pulların yayılması kapitalizm quruluşunun formalaşması ilə bağlıdır. Sürətli iqtisadi artım pul dövriyyəsinin daha rahat formasını tələb edirdi. Kağız pul əskinazları bu tələblərə tam cavab verirdi. XVIII əsr ərzində kağız pullar Avropanın bütün ölkələrində geniş yayıldı, XIX əsrin sonlarında isə bütün dünyada hökmranlıq etdi. Ancaq kağız pulların da nöqsanı var. Daimi dövriyyədə olan əskinazlar tez köhnəlir və buraxılışdan yarım il sonra tam sıradan çıxırdı. Bu problem kağız pullar üçün “kağız” materialların daha da təkmilləşdirilməsi yolu ilə həllini tapır. Məsələn, ABŞ dolları 75 faiz pambıqdan, 25 faiz kətandan ibarətdir. Bundan əlavə, əskinazların parçası sintetik liflərlə möhkəmləndirilib. Dolların cırılması üçün onu bir neçə min dəfə qatlamaq lazımdır. Avstraliya, Çin, Şimalı Irlandiya, Rumıniya və bir sıra digər blkələrin pulları xüsusi nazik plastikdən hazırlanıb. Bu pulları əymək üçün müəyyən güc sərf etmək lazımdır. Bütün bunlardan əlavə müasir kağız pullar yüksək dərəcədə müdafiəyə malikdir. Bunun üçün əskinazlarda su nişanları, xüsusi tellər və liflər, metallaşdırılmış lentlər, qabarıq şəkillər, holoqramlar, mikroşriftlər və saxta pul düzəldənlərin işini ağırlaşdıran digər elementlərdən istifadə olunur. American Express şirkəti isə öz müştərilərini təkcə saxtalaşdırmadan deyil, həm də oğurluqdan qoruyur. Onların hazırladığı və bir çox qoruyucucu əlamətləri olan qəbzlərdə alıcı imzasını qoyur. Bu qəbzi nağd pula dəyişmək üçün ona daha bir imza qoymaq lazım gəlir. Bundan əlavə, hər alınan qəbz American Express-in qlobal məlumat bazasına daxil edilir. Ona görə də çek itsə, yaxud xarab olsa, onu bir sutka ərzində bərpa etmək olar. Deməli belə pulların saxtalaşdırılması üçün incə işin heç bir mənası yoxdur.
Pulları saxtalaşdırmadan necə qorumaq olar?
Pulların müdafiəsi texnikası onları qeyri-leqal şəkildə hazırlayan bacarıqlı pul kəsənlərdən bir addım öndə olmalıdır. Əks halda saxta pul hazırlamaq həvəsində olanlar daha çox təhlükələr yarada bilər. Bu cinayətkar peşənin maraqlı tarixi var. Almaniyalı tarixçi Gelmut Vermuşun kitabında da hər bir bir ölkənin öz pullarını necə qorumasından bəhs edilir. Məsələn, Avstriya quldenləri kənarları relyefli naxışlarla işarələnən ikirəngli möhürlə çap edirdilər. Hətta reylefli möhürü hazırlamaq üçün cihazı saxlamağa görə də ölüm hökmü nəzərdə tutulurdu.
1799-cu ildə amerikalı Cekob Perkins yeni üsul patentləşdirib. Təklifin mahiyyəti ondan ibarət idi ki, sadə ornament və şəkillərin yerinə mürəkkəb bədii kompozisiyalar və portretlər təsvir olunsun. Ən orijinal müdafiə üsulunu isə avstriyalı bankir Frans fon Zalsman təklif etmişdi. O hesab edir ki, pul əskinazlarında çılpaq qadın şəkillərinin yerləşdirilməsi insanları əskinazlara daha çox diqqət yetirməyə məcbur edəcək. Bu zaman saxtakarlıq gözdən yayınmayacaq. Etiraf etmək lazımdır ki, bu təklif qəbul olundu və avroya keçənə qədər Astriya əskinazlarını yarçılpaq ilahə və nayadalar bəzəyirdi. Orijinal bank əskinazları, bu istər ABŞ dolları, istər avro, istərsə də rus rublu olsun, kağız spesifik xüsusiyyətlərinə görə xarakterik xışıltıya malikdir. Bir qayda olaraq saxta pullarda bu xışıltı olmur. Bu səbəbdən də “pul kağızı”nın hazırlanması ciddi dövlət nəzarətində saxlanılır. ABŞ Konqresinin qəbul etdiyi xüsusi qanuna görə, müvafiq icazə olmadan belə kağızın əldə edilməsi və saxlanılması 15 illik həbs cəzası nəzərdə tutur. Kağızın tərkibi isə daimi təkmilləşdirilir. Məsələn, rus rublu on doqquz kimyəvi reaktivə dözmək qabiliyyətinə malikdir.
Kompüterlərin, xüsusilə rəngli lazer printerlərinin yaranması ilə pulların saxtalaşdırılması asanlaşıb. Ona görə də yeni müdafiə texnologiyaların tətbiqinə ehtiyac yaranır. Əskinazlara metalloqrafik zolaqlar, polimer tellər yerləşdirilir. Ancaq yenə də saxta pul kəsənlər bu maneələri keçə bilir. Bunun qarşısını almaq üçün bir neçə il əvvəl ABŞ-da dövriyyəyə şaftalı rəngli fonda Endrü Ceksonun şəkli olan və şəkildən solda milli azadlıq simvolu – başında lələyi olmayan uçan qartalın təsvir edildiyi müxtəlif rəngli iyirmi dollarlıq əskinazlar buraxılıb.
Pulların qorunması vasitələri
Saxta pulların kəsilməsi elə geniş miqyas alıb ki, onun qarşısını almaq üçün hər zaman yeni üsulların tapılmasına ehtiyac var. Bu vasitələrdən ən geniş yayılanı pulların üzərindəki su nişanlarıdır. Bu nişanlrı saxta pullarda olduğu kimi təkrarlamaq çox çətindir. Adətən tanınmış şəxsiyyətlərin şəkilləri, müxtəlif həndəsi fiqurlar və xətlər, həmçinin dövlət atributları kimi su nişanlarınqa rast gəlinir. Dörd növ su nişanı var: açıq, tünd, ikirənqli və çoxrəngli. Ilk dəfə su nişanları 1697-ci ildə Ingiltərədə istifadə olunub.
Digər vasitə liflərdir. Banknot üçün istehsal edilən kağızlara liflər yerləşdirilir. Onlar rəngli və gözlə görünən, yaxud rəngsiz, lakin ultrabənövşəyi şüalar altında görünən olur. Banknotun müəyyən sahələrində, yaxud xaotik yerləşə bilər. Liflərin yerləşdirildiyi kağızı amerikalı Ceyms Vilkoks icad edib. Pulları hazırlanmasında bu üsul 19-cu əsrdən Almaniyada tətbiq edilməyə başlayıb.
Fluoressensiya zərrəcikləri istehsal zamanı yumşaq kağız kütləsinə yerləşdirilir və xüsusi ultrabənövşəyi işıq altıında görünür. Şəkil yaxud yazı şəklində ola bilər.
Pulların üzərinə yerləşdirilən naxışlar isə yalnız işıq altında görünür.
Filiqran şəkillər də pulların müdafiə elementlərindən biridir. Banknotlarda adamların, müxtəlif fiqurların və fon torunun təsviri çoxlu sayda kiçik, nazik və gözlə görünməyən xətlərdən ibarətdir. Onların saxtalaşdırmaq demək olar mümkün deyil.
Əskinazların müdafiəsində uyğunlaşdırılmış şəkillərdən də istifadə olunur. Banknotun çapı zamanı şəklin bir hissəsi üz, digər hissəsi isə arxa tərəfə yerləşdirilir. Əskinaza işıqda baxanda hissələr bir şəkil kimi görünür.
Bir neçə dəfə təkrarlanan sözdən (ölkənin adı, əskinazı dəyəri) ibarət mikromətn banknotun müxtəlif sahələrində yerləşdirilə bilər. Yalnız güclü optik böyüdülmə zamanı görünür.
Pul kağızına yerləşdirilən qoruyucu tel əsasən maqnitli olur.
Xüsusi lazer vasitəsilə banknotda bir necə dəlik yaradılır. Birlikdə isə bu dəliklər hər hansı bir təsviri əks etdirir. Müvafiq avadanlıq olmadan saxta pul kəsənlərin bunu təkrar etməsi mümkünsüzdür.
Digər müdafiə vasitəsi kimi optik effektdən istifadə olunur. Müxtəlif bucaqlardan baxdıqda banknotun rəngi, həmçinin üzərindəki şəkil dəyişir. Ən etibarlı vasitə kimi holoqram yaxud kinoqramlar hesab edilir. Bu çox bahalə vasitə olduğundan bir qayda olaraq iri məbləğli banknotlarda tətbiq edilir.
Əskinazları qoruyan elektron çiplər
Alman və yapon araşdırmaçıları müəyyən müddətdə əskinazların saxtalaşdırılmasının qarşısını alacaq texnologiya işləyib hazırlayıblar. Texnologiya əskinazların kənarlarına proqramlaşdırılmış mikrosxemlərin əlavə edilməsini nəzərdə tutur. Bu mikrosxemlər əskinazların oricinallıığını və onların uçotunu təsdiq edəcək. Silisium əsaslı elekktron sxemlər çoxlu qalın alındığından alman və yapon alimlər nazik təbəqəli tranzistrlər tətbiq edib. Qızıl, alümin oksidi və üzvü molekul layı xüsusi maska vasitəsilə əskinaza çəkiləcək. Nəticədə adi əskinazdan fərqlənməyən, lakin tərkibində hər biri 250 nanometrdən az qalınlığı olan 100 üzvü nazik təbəqəli tranzistor olan əskinaz əldə edilir. Bu banknotların həqiqiliyini yoxlamaq üçün xüsusi terminaldan istifadə edilir. Hazırda bu üsul ABŞ dolları, Isveçrə frankı, yapon yeni və avroda testdən keçirilib. Əgər bu üsul özünü doğrultsa, iqtisadiyyat üçün ən ciddi təhlükələrdən olan saxta pul kəsilməsinin qarşısı alına bilər.
Ən yaxşı qorunan və ən çox saxtalaşdırılan pullar
Avropanın vahid valyutası olan avronun yeni əskinazları əvvəlki versiyadana daha etibarlı olsa da, saxta pul düzəldənlərin daha çox marağına səbəb olub. Mütəxəssislər avronun dünyadan ən yaxşı qorunan valyuta hesab edir. Ancaq ən çox saxtalaşdırılan da məhz avrodur. Saxta avroya daha çox Avropanın cənubunda və cənub-şərqində rast gəlmək olur. Ancaq Almaniyada da bu kimi xoşagəlməz hallar baş verir. Məsələn, bu ölkədə dövriyyədə olan saxta 20 avroluq əskinazlar saxtalaşdırılan cəmi avro banknotlarının 47,5 faizini, saxta 50 avroluq əskinazlar isə 32,5 faizini təşkil edir. Bir ildə 600 mindən artıq saxta əskinaz dövriyyədən çıxarılır. Avropada hər 10 min sakinə 5 saxta əskinaz düşür. Bunlar ümumi dövriyyənin cəmi 0,004 faizini təşkil etsə də, avronun daha çox qorunması isə müxtəlif tətbirlər nəzərdə tutulub.
Daha böyük dövriyyəyə malik ABŞ dolları da saxta variantı kifayət qədərdir. Hazırda dünyada 90 milyondan artıq saxta dollar dövriyyədədir. ABŞ rəsmiləri bu halların qarşısını almaq üçün digər ölkələrin də yardımına ehtiyac olduğunu deyir.
Saxta dollarların ən çox yayıldığı ölkələrdən biri isə Rusiyadır. Bu ölkədə dövriyyədə olan dollar banknotlarının təxminən üçdə biri saxtadır. Daha çox 100 dollarlıq əskinazlar saxtalaşdırılır. Saxta pulların 88,5 faizini məhz 100 dollarlıqlar təşkil edir.
Fizzə
