Kamil Vəli
Həqiqət bir, yalan mindir. Həqiqət müqəddəs kitablardadır. Bizim həqiqət bizim Qurandadır. Bu barədə sonda danışıb sözümüzü bitərəcəyik. Bəs ədəbiyyat, sənətin həqiqət-yalan sərhədləri haradan başlayır, harada bitir?
Şübhəsiz ki, sənət, o cümlədən söz sənəti – ədəbiyyat yalandan başqa bir şey deyil.
Yalan yəni əsil olanın, bir olan həqiqətin axtarışı, arayışıdır. Allah, dünya, insan haqqında düşüncələrin, hisslərin ifadəsi sənətdir. Söz – yalandır deyənlər haqlıdır. Dünyada hər şey rəngdir deyənlər də haqlıdır. Sənət o bir olan gerçəyi – eşqi, dərdi, xoşbəxtliyi, bədbəxtliyi, gözəlliyi, eybəcərliyi, ədaləti, haqqı, haqsızlığı, əxlaqı, mənəviyyat dünyasını, cinayəti, cəzanı, azadlığı, miskinliyi, mələkliyi, şeytanlığı min bir şəkildə (yəni, sonsuz şəkildə) ifadə edən (başqa sözlə canlandıran, qurğulayan, rəngləndirən, şəkilləndirən, kodlaşdıran, göstərgələşdirən…) sadə sənət yalanlar çoxluğu deyil, həqiqət axtaran yalanlar çoxluğudur.
Üslublar, üsullar, məktəblər, vasitələr sənətin arayış yolunun tapdıqları və itirdikləridir.
Söz işarə, göstərgə olduğundan ədəbiyyat “Aldanma ki, şair sözüdür, əlbəttə, yalandır” məntiqi üstə qurulub.
Homerin dünyası qədim yunan həqiqətlərinin arayışları içində dəyərdir. Şekspirin sözü yalanın ən böyüyü, Füzuli kəlamı yalanın ən gözəlidir. Dostoyevski yalanı, Borxes və Markes yalanı, Folkner və Eko yalanı həqiqətin ətrafında dolanan insan abstruksiyasının, düşüncə və duyğu mücərrədliyinin zənginliyidir. Sənətin həqiqətləri nisbidir və həyata nə qədər yaxın olursa olsun, həqiqətin özü deyil. Sözün, müəyyən mənasında sənətin həqiqəti əsl həqiqətin imitasiyasıdır.
Şəkil həyatın özü deyil, şeir dünyanın, Allahın və insanın özü deyil. Heykəl insan deyil. Xalça da laləzarlıq sayılmaz. Bu proses, yalandan həqiqət alma, əl-kimya və kimya sənətin mahiyyəti, gözəlliyi və ortaya qoyduğu gücü, qüdrətidir.
Kitab – səma dinləri şeytanı Allahın buyurduğu kimi lənətləyib və həqiqəti birbaşa ifadə edib. Ədəbiyyatda ilahi vəhylə bağlı örnəklər kifayət qədər olduğu kimi, bu meydanda şeytanın payı da bəsdi deyincədir. Hətta ədəbiyyata “şeytan dünyası” deyənlər də az deyil. Əgər Nizami, Mövlana, Füzuli, bir az qədimə getsək, Narekatsi, Şekspir, Puşkin, Tolstoy, Dostoyevski, T.Vulf, U.Folkner… adını çəkmədiyimiz onlarca ilahi söz ustası olmasaydı, bu fikir hardasa baş yeri alardı.
Amma dünyada şeytan gözü ilə baxan və şeytani dahilik səviyyəsində olan çox böyük söz ustalarının da üstündən xətt çəkmək olmaz. Ömər Xəyyamın şərabı bizim indi anladığımız şərab olmasa da, şeytanın havalandırdığı rübailər dünya haqqında yorum yapa bilən kəlamlar deyilmi? Bunun əksini düşünənlər də yox deyildir.
F.Nitsşenin şeytan bərbad eyləmiş dünyası ziddiyyətlərin savaş meydanı deyilmi? Həm özü, həm də sözü şeytana yaltaqlıq etməmişdirmi Qamsuna?
Bizim Mirzə Fətəli müqəddəs Qurana və Islama qarşı çıxanda şeytanın ətəyində oturmamışdımı? Həmin o Mirzə Fətəli eyni zamanda, çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının – yeni sözün banisi deyilmi?
Dostoyevski insan psixologiyasında Allahdan şeytana uzanan yolu və şeytani komplekslərin bədii analizini dahiyanəliklə qələmə almış və söz şəklində maddiləşdirməmişdimi?!
L.Tolstoyun Allah quruculuğu şeytana qarşı sərhəd qoyub şeytanın fətvasının rəncidələrini dilə gətirmirmi?
Bu mənada ədəbiyyatın həm fiziki, həm də mənəvi mənada ərazisi olduqca genişdir.
Insanın öz Allahını tapmasının və tapınmasının tarixi çox da qədim deyil. Bütpərəst, allahsız və çoxallahlı insan vəhdaniyyətə inanan insandan milyon illərcə qədimdir. Maddi başlanğıc mənəvi başlanğıcın ulu babasıdır desək, səhv etmərik.
Miflərdən, Homerdən bəri arayış, axtarış içində olan insanın ən təbii ifadəsi ilk növbədə ədəbiyyat olmuşdur. Fəlsəfi dinlər bu yolda önəmli rol oynamış, təkallahlılığa gedən yolda mühüm mərhələ olmuşdur. Tövratın, Incilin, Zəburun və Quranın nazil olmasıyla ədəbiyyatın da əxlaqı dəyişmişdir.
Ədəbiyyat müqəddəs kitablarla müqəddəs olmayan, şeytanda güc olan arayışların içində bu günə qədər vurnuxmaqdadır. Ideolojilər, xüsusilə kommunist ideolojisi şeytani ədəbiyyat arayışlarının mayasında olmuşdur. “Din elə bir bar verməyən çiçəkdir ki, bar verən insan idrakının incilərində bitir” və ya “Din insanlığın tiryəkidir” deyən Karl Marks bu ideologiyanın təməl qaynağıdır.
Bu qaynağın da təməl daşı şeytandandır. Başqa sözlə, insanlaşmış fransız ensiklopedistləri Volter, Russo, Didro, Russodur. Kantın, Hegelin simasında klassik alman fəlsəfəsidir. A.Smitin, D.Rikardonun simasında ingilis siyasi iqtisadı, yəni, bazar iqtisadiyyatı qanunlarıdır, Tardın, Dryukhaymın sosiologiyasıdır…
Amma heç kəs ədəbiyyatda Volterin, Russonun rolunu inkar edə bilməz. Eyni şəkildə, Kantı, Feyerbaxı, Hegeli… də inkar etmək imkansızdır. Çağdaş dünyanın elə bir sahəsi yoxdur ki, bu yaradıcıların orada toxumu olmasın.
Bu toxumlar ədəbiyyata birbaşa gəlməmiş və böyük ədəbiyyat bu sürəci bütün ziddiyyətləri, rəngarəngliyi ilə yaşamışdır.
Allah – şeytan ana xətti bu günün özündə ədəbiyyatın təməl platformudur.
Insan məntiqdən məntiqsizliyə – absurda, məntiqsizlikdən məntiqə – rasionalizmə, formal məntiqdən dialektik məntiqə, oradan qeyri-səlis məntiqə uzanan sürəci kifayət qədər ziddiyyətli, mübahisəli və qatma-qarışıqdır.
Milyonlarla yalanın içində də təbii seçmə getməmiş deyil. Ədəbiyyatda, ümumən sənətdə meyar metaforanın gücü olduğundan sosioloji və ya ideoloji amil həlledici olmamışdır. Bizim üçün metaforik təfəkkürün, sözün möcüzəsi həyatın möcüzəsindən önəmli və həlledici olmuşdur. Xəyali dünyanın söz, rəng, cila, ilmə… gücü, yəni estetik amillər aparıcı olmuşdur ki, bu da olduqca təbiidir. Ədəbiyyatın məqsədi xəyal dünyasını gözəl qurmaq, yaratmaqdır.
Buradakı gözəl sözü ədəbiyyatın mayası, məqsədi və yoludur desək, səhv etmərik, ancaq nələrisə də əlavə edə bilərik ki, bu da yekun sonucu dəyişməz.
Sənət aləmindəki bütün cərəyanlar, arayış və axtarışlar nəyi deyil, nəyi necə meyarı üstə qurulduğundan bunu dini konseptlə, ideoloji baxışla, elmi idrakla qarışdırmaq doğru olmaz.
Bütün dünya ədəbiyyatına Tövratın “Öncə söz olmuşdur” kəlamından işıq düşür. Və ya xristian yəhudi ədəbiyyatının elə bir örnəyi yoxdur ki, orada Tövratın “Nəğmələr nəğməsi”nin bir damlası olmasın. 1400 yaşlı təsəvvüf ədəbiyyatının mayasında Quran dayanır. Bu hermenevtik və ya xəyali (sanal) yorum təbiidir.
Sənət inanc yeri deyil. Sənəti dinləşdirənlər buna müvəffəq ola bilməyiblər. Sənət, o cümlədən sənətin avanqardı olan ədəbiyyat inanc yeri, biyət olmaqdan çox, dünya və insan yorumudur. Ədəbiyyat məbəd deyil, məbədə gedən sonsuz yoldur, arayışdır.
Insan əsasən bu yolların içində məbədə deyil, yolun necəliyinə, yolun möcüzəsinə qapanırsa, bundan təbii nə ola bilər?!
Müsəlman əxlaqının bu məsələdə öz sərhədləri, qırmızı cizgiləri, öz “olmaz”ları var. Mövlanə “Daha gözəl deyə bilmərəm, daha gözəl, mükəmməl gözəli yaratmaq Allaha xasdır” deyərək özünü hüdudlayır.
Füzuli “Əbsəm” (lal ol) deyərək sözün hüdudsuzluğunu qısıtlayırsa, bu Şərq-müsəlman əxlaqının göstəricisidir və ilk növbədə Qurana olan sayqı və sevginin ifadəsidir.
Quranda şairlərə və şeirə münasibət ədəbiyyat – din, sənət – inanc münasibətlərini çözməkdə açar rolunu oynayır. Quranda dəfələrlə “biz şair deyilik, bu söylənənlər şeir deyil” tezisi təkrar olunur. Ayrıca bir “Şüəra” (Şairlər) surəsinin olması da təsadüf sayılmaz.
Cahiliyyə dövrü ərəblərinin, demək olar ki, hamısı şair idi. Hamı sözə söz qoşur, qafiyə ilə, ritm ilə danışırdı. Böyük şairlər böyük sayqı sahibləri idi və hər kəs onlara dəyər verirdi. Peyğəmbər üçün də ən təhlükəli adam şair idi. Çünki söz deyən, öyüd verən, Cəbrayıldan eşitdiyi ilahi vəhyi söyləyib açıqlayan peyğəmbərin dediklərini öz qoşduqları şeir zənn edərək, o sözə söz qoşur, bir növ söz güləşinə çıxmaq ehtirasına qapılırdılar.
“Yasin” surəsindəki şeirlə bağlı xəbərdarlıq o psixoloji, sosioloji ortam üçün təbii idi. Peyğəmbərlik institutu oturuşduqdan sonra cəhaliyyətdən mədəniyyətə önəmli bir addım atmış şair xalq – ərəblər Quran ecazı qarşısında çaşıb qaldılar. Yeri gəlmişkən, onu da deyim ki, N.Tixonovun Sovet vaxtı söylədiyi “Azərbaycan xalqı şair xalqdır” deyiminin arxa planı “Azərbaycan xalqı cahil və mədəniyyətsiz xalqdır” deməkdir. Istəsək də, istəməsək də belədir.
Və peyğəmbərin ətrafındakı şair xalq Quranı yamsılaya bilmədi. Quran mətni əlçatmaz olmaqla bərabər, bu qədər yaxın, doğma idi. Bu qədər böyük söz möcüzəsini dünya üzü görməmişdi. Söhbət yalnız məzmunundan, mühtəvadan getmir. O öyüdlərin, xəbər və yasaqların şəkli-şəmayili, üslubu, dili indiyə qədər alışılmamış dünyanın səsi, nəfəsi idi. Inananların da, inanmayanların da, möminlərin də, kafirlərin də, böyüyün də, kiçiyin də, qadının da, kişinin də etiraf etdiyi, məftun olduğu, ecazına qapıldığı bu sözlər ədəbiyyat üçün yaradılmış həqiqət idi. O sözlərin ifadə etdiyi məna bütün zamanlar üçün doğru idi. Və o sözlərin təkrarı, uzanması, qısalması, vurğu və durğu, musiqi intonasiyası ilə birlikdə gerçəkləşən səs biçimlənmələri, təkrarlar, lənglər, ritm əlvanlığı Quranın, Tövratın, Incilin, Zəburun kimi yerlərə deyil, göylərə bağlı olduğunu göstərirdi.
Məna qatları sonsuz olduğu kimi şəkil-səs, ifadə qatları da sonsuzdur. Qurandan bəhs edən, araşdıran alimlər də, ilahiyyatçılar da, yerlilər də, əcnəbilər də bir nöqtədə birləşirlər. Ilahi kitablar insan gücünün çox üstündə yaradılmış möcüzədir. Lövhi-məhfuzdan (gizli lövhədən) gələn bu mətn müqəddəsdir.
Bu sözlər dörd kitabın dördünə də aiddir. Qaynağı lövhi-məhfuz, gətirəni Cəbrayıl olan bu mətn Allah kəlamıdır – ilahi mətndir. Sıradan bir insana da, dahi insan alimə, sənətkara da bunu dəlil-sübutla isbat etmək üçün 2-3 saat kifayətdir. Maddi dünya düşüncəsinin əsiri olan materialistlər, ateistlər bunu çox gözəl bildikləri halda etiraf etmək istəmirlər. Bu anlamda Əbu Cəhd ilə Leninin, Hitlerin, Stalinin heç bir fərqi yoxdur. Inadçı materialistlərin texnolojiyə söykənən “isbatları” da sabun köpüyü kimi bir şeydir.
