Yoxsul və əzablı uşaqlıq illəri
Azərbaycan musiqi mədəniyyəti tarixinin inkişafında müstəsna xidmətləri olan sənətkarlardan biri də Məşədi Cəmil Əmirovdur. O, gözəl tarzən, müğənni, eyni zamanda istedadlı bəstəkar və dirijor olmuşdur. Məşədi Cəmil Kərbəlayı Əmiraslan oğlu Əmirov 1875-ci ildə Şuşa şəhərində anadan olmuşdur. Ilk təhsilini mədrəsədə almış Cəmilin uşaqlıq və gənclik illəri maddi ehtiyac içərisində keçmişdir. On iki yaşında olarkən atası vaxtsız vəfat etdiyindən o, anası Məşədi Yaxşı ilə altı nəfərlik ailələrini dolandırmaq üçün təhsilini yarımçıq qoymuşdur.
Balaca Cəmil şəhərin “Torpaq meydan”ında bişmiş noxud satmaqla ailəsinə kömək edirdi. Gecə-gündüz əlləşib çalışan Cəmil varlı ailələrdə nökərçilik, baqqal dükanlarında satıcılıq etməklə özündən kiçik olan altı qardaş və bacısına himayədarlıq edir. Nəhayət, o, özünə daimi iş yeri tapır və dərzilik peşəsinə yiyələnmək üçün şagirdliyə gedir. Cəmil daim özü-özünə zümzümə etməklə, müğənniləri daim dinləməklə ətrafındakılardan musiqiyə olan hədsiz məhəbbətini gizlədə bilmir.
Ağır ailə vəziyyəti Cəmili məktəbdən ayırsa da, qəlbində musiqiyə olan coşğun həvəsini söndürə bilməmişdi. Əksinə, onun musiqiyə meyli getdikcə daha aşkar hiss edilirdi. Cəmil məhəllə toylarında saatlarla çalıb-oxuyanları dinləyərdi. Onu, hər şeydən əvvəl, tar aləti maraqlandırırdı. O, toy olan salon və eyvanlarda pəncərəyə, həyətdəki ağaclara dırmaşıb gözlərini tarçalanın barmaqlarına zilləyər, çalınan havalara, oxunan mahnılara diqqət yetirərdi.
Bu barədə Firudin Şuşinski “Azərbaycan xalq musiqiçiləri” kitabında yazırdı: “Onun musiqiyə olan həvəsi haqqında Şuşada belə bir əhvalat söyləyirlər: ”Bir gün Cəmilgilin qonşuluğunda toy məclisi qurulur. Samovarlara qulluq etməyi Cəmilə həvalə edirlər. Cəmil çayniki dəmləmək üçün böyük bir samovarın altına qoyub lüləyini açır. Elə bu zaman xanəndə onun çox sevdiyi mahnılardan birini oxuyur. Cəmil mətbəxin qapısını açıb xanəndəni dinləyir. Sevdiyi mahnını dinləyə-dinləyə xəyala dalan Cəmil samovaru unudur. Mətbəxdən qalxıb qonşu otağı bürüyən buğ toydakı adamların diqqətini cəlb edir. Samovarların yanına gələnlər suyun çaynikdən daşıb yerə töküldüyünü, Cəmilin isə sakitcə dayanıb xəyala daldığını görürlər”.
Cəmil dərzilik peşəsinə yiyələnir və tezliklə özünün tikiş emalatxanasını açır. Lakin o, yenə də musiqiyə olan həvəsindən ayrıla bilmir. Bir gün Cəmilə sifariş üçün müraciət edən tarzənə zəhmət haqqı əvəzinə ona tar çalmağı öyrətməyi xahiş edir. Tarzən razılaşır və Cəmilə tar çalmağı öyrədir. Cəmil fitri istedada malik idi və o, məşhur Nəvvaba müraciət edərək ondan muğamın sirlərini öyrənməyə başlayır. Artıq yetkin yaşlarında o, bir çox müğənnilərlə konsertlər verir, tarzən-müşayiətçi kimi musiqi aləmində tanınır.
Musiqi dünyasına uğurlu qapı…
Şuşada Qaragöz Zülfüqarı tarda müşayiət edən Cəmil Əmirov, nəhayət, dərzilik peşəsi ilə xudahafizləşərək Gəncəyə köçür və burada məşhur Məşədi Məmməd Fərzəliyevi, Malıbəyli Həmidi, Bülbülü, Seyid Şuşinskini müşayiət etməklə məşhurlaşır. Bütün mahalda gözəl tarzən və mahir bir müğənni kimi məşhur olan Cəmili hamı öz şənliklərində, məclislərində görmək istəyirdi. O zaman xalq arasında deyərdilər ki, Cəmili məclisə dəvət edən uduzmaz. Çünki Cəmil tar çalmaqla bərabər, həm də oxuyurdu.
Məşədi Cəmil Gəncədə yaşadığı müddət ərzində tədricən qarmon, kamança, skripka və pianoda çalmağı da öyrənmişdi. Onun yaradıcılıq planları geniş idi. Cəmil dərk edirdi ki, dövrünün qabaqcıl bir musiqiçisi olmaq üçün ona birinci növbədə musiqi təhsili və not savadına yiyələnmək çox vacibdir. 1911-ci ildə o, musiqi təhsili almaq üçün Türkiyənin Istanbul şəhərinə gedir. Iki ilə yaxın Istanbulda yaşayır. Bu müddət ərzində orada musiqi təhsili alır, həm də Avropa musiqisi ilə yaxından tanış olur.
Məşədi Cəmilin Istanbulda verdiyi konsertlər böyük rəğbətlə qarşılanır. Məşədi Cəmil buradakı konsertlərində klassik Azərbaycan muğam və təsniflərini məlahətli səslə oxuyur, tarda isə solo çalırdı. Türklər tarı sinə üstə tutub çalmağı ilk dəfə Məşədi Cəmilin ifasında görmüşlər.
“Məşədi Cəmil Istanbulun musiqi ictimaiyyəti qarşısında Qafqaz musiqisi haqqında dəfələrdə məruzə etmişdi. Cəmilin Azərbaycan musiqisi və onun məşhur nümayəndələri haqqındakı çıxışı türk musiqişünaslarını heyran qoymuşdu. Istanbulun ən nüfuzlu jurnallarından biri olan ”Şəhbal” sənətkarın tarla birlikdə şəklini vermiş, haqqında böyük məqalə çap etmişdi. Məqalənin müəllifi Türkiyənin məşhur musiqişünası Rauf Yektabəy yazmışdı: “Qafqazın ən məşhur musiqi sənətkarlarından olan Cəmilbəy not öyrənmək və Osmanlı musiqisini tədqiq etmək məqsədi ilə Gəncə şəhərindən bizə qonaq gəlmişdir. Biz onun vasitəsi ilə Qafqaz diyarının musiqisi haqqında olduqca qiymətli məlumatlar əldə etdik. Azərbaycan musiqisi tarixində ilk dəfə muğamları nota salanlardan biri məhz Məşədi Cəmil olmuşdur. O, hələ 1912-ci ildə Istanbulda yaşadığı vaxt ”Heyratı” muğamını nota salıb “Şəhbal” jurnalının səhifələrində çap etdirmişdi. Azərbaycan muğam və mahnılarının Məşədi Cəmil tərəfindən nota köçürülməsini qiymətləndirən Rauf Yektabəy həmin məqaləsində deyir: “Bu sətirlərin müəllifi Cəmil bəy Əmirovun nota saldığı ”Heyratı” muğamını “Şəhbal”ın bu nömrəsində çap etdirmişdir. Biz Cəmil bəydən Qafqaz musiqisinin bir çox not yazılarını, həm də bu musiqiyə aid bəzi stenoqrafik məlumatları almışıq. Cəmil bəy Istanbuldan vətəninə qayıdarkən Qafqazın ən gözəl şərqilərini nota salıb bizə göndərəcəyini vəd etmişdir. Biz bununla bizə yabançı olmayan Qafqaz şərqiləri ilə dinləyicilərimizi şad edəcəyimizə ümid edirik”(Firudin Şuşinski)…
Musiqi mədəniyyətimizdə unudulmaz imza
Məşədi Cəmil Türkiyədə təhsil aldığı müddətdə Şərqdə məşhur olan musiqi alətlərindən ud və kanonda çalmağı da öyrənmişdi. O, Gəncəyə qayıdarkən hər iki aləti özü ilə gətirmişdi.
Zəngin sənət təcrübəsi ilə vətənə qayıdan istedadlı sənətkar 1913-cü ilin yayında şəhər musiqiçilərinin iştirakı ilə bir neçə Şərq konserti təşkil edir. Onun həmyerliləri qarşısında özünəməxsus incə bir məharətlə türk şərqiləri oxuması, ud və kanonda bir neçə muğamı gözəl çalması dinləyiciləri valeh etmişdi.
Məşədi Cəmil teatr sənətimizin inkişafında da mühüm xidmətlər göstərmişdir. O, Şuşada və Gəncədə olarkən Üzeyir Hacıbəyovun opera və operettalarında Məcnun, Zeyd, Kərəm, Rza bəy və başqa rolları müvəffəqiyyətlə oynamış, teatr orkestrlərinə diricorluq etmişdir.
Məşədi Cəmil öz istedadının bəstəkarlıqda da sınaqdan keçirmiş və 1915-ci ildə “Seyfəl-Mülük” operasını yazmışdır.
“Seyfəl-Mülük” operasının ilk rejissoru SSRI xalq artisti Sidqi Ruhulla olmuş, Məşədi Cəmil özü isə operanın tamaşasında dirijorluq etmişdi.
Sənətkar Tiflisdə, Irəvanda qastrollarda olmuş, tamaşaçılar tərəfindən rəğbətlə qarşılanmışdır.
Məşədi Cəmil Gəncədə “Muğamat kursu” açmış və buraya gənc istedadları dəvət edərək onların musiqi təhsili ilə məşğul olmuşdu. Onun çəkdiyi zəhmət hədər getmədi. Bir çox cavan musiqiçilər Seyid Şuşinski, Bülbül, Zülfü Adıgözəlov, Əli Cavad oğlu, Əbdürrəhman Fərəcov və Musa Şuşinski kimi xanəndələrin bir sənətkar kimi püxtələşməsində Məşədi Cəmilin rolu olmuşdur.
Onun böyük arzusu musiqi məktəbi açmaq idi və o, 1923-cü ildə bu arzusunu reallaşdıra bilmişdi. Birinci il məktəbə 39 tələbə qəbul olunmuşdu. Son dərəcə gözəl təşkilatçılıq qabiliyyəti olan Məşədi Cəmil həmin məktəbin ilk direktoru (1923-1928) olmuşdur. Bundan əlavə o, məktəbdə tardan dərs demiş, həm də xalq çalğı alətlərindən ibarət orkestrə rəhbərlik etmişdir. Sonralar bu məktəb böyüyərək 1928-29-cu tədris illərində musiqi texnikumuna çevrilmişdi. Bu məktəbi qurtaran bir sıra tələbələr sonralar Azərbaycanda musiqiçi kimi məşhur olmuşdular.
Sənətkarın “Seyfəl-Mülük” operasından çox sonralar yazdığı “Namuslu qız” (1923) operettası da Gəncədə uğurla tamaşaya qoyulmuşdur.
Məşədi Cəmil Əmirov 1928-ci ildə Gəncə şəhərində vəfat etmişdir.
“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KIV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir
