«Yalnız kişi kimi yaşadığım günləri, azad olduğum, köləliyə etiraz etdiyimi xatırlayardım…»
Əkrəm Əylisli ilə 75-in tamamında söhbət
Bir xeyli vaxt idi ki, Azərbaycanın tanınmış yazıçılarından olan Əkrəm Əylislidən müsahibə götürmək istəyirdik. Onunla yaradıcılığıyla yanaşı, üzvü olduğu və son vaxtlar hakimiyyətin hədəfinə çevrilən Ziyalılar Forumu, ölkədəki durum haqda da söhbətləşmək istəyirdik. Iş elə gətirdi ki, müsahibə Əkrəm Əylislinin 75 yaşı tamam olduğu günə təsadüf etdi. Tanınmış yazıçıya ilk sualımız da elə yubileyilə bağlı oldu:
– Əkrəm müəllim, 75 yaşın özəlliyi nədədir?
– 75 yaşın belə bir özəlliyi var: insanın olan yaddaşı oturuşur, yalnız mayası qalır, yəni, yaddaşda çox şey olur. Məsələn, insanın 20 yaşındakı yaddaşı 30, 50 yaşlarındakı yaddaşıyla oxşardır, amma 70-i ötəndən sonra yaddaşın məğzi qalır. Söhbət sənin üçün qiymətli olanlardan gedir, sən həmin 75-də çox şeyi unudursan. Yaddaş dövr edir, edir və gəlib əsas məsələlərin üzərində dayanır. Ona görə də həmin anda yaradıcılığın məğzi açılır. Mən heç vaxt indiki qədər ədəbiyyata yaxın olmamışam.
– Hətta 60 yaşla da müqayisə edəndə bu fikri deyə bilərsinizmi?
– 60 yaşla bir az oxşarlığı var, amma fərqi də çoxdur.
– Nədən ibarətdir fərq və oxşarlıq?
– Oxşarlıq odur ki, 60 yaşında bir az ahıllaşırsan, lazımsız şeylər müəyyən qədər beynindən çıxır və qalan “baqaj” sənin üçün daha qiymətli olur.
– Yaddaş məsələsinin üzərində dayanmağınızı istərdik. Qabriel Markesin yaşlı vaxtında yaddaşını itirdiyi yadımıza düşdü. Bu mənada, 75 yaşlı Əkrəm Əylislinin bu yaşda yaradıcılığa münasibətini bilmək maraqlıdır…
– Şəxsən Markesin barəsində onu deyə bilərəm ki, o, yaddaşını həddindən çox işlədib. Yəni, yaddaşını çox işlədənlərə aiddir bu söhbət.
– Yaddaşını istismar etdiyini deyə bilərikmi?
– Bəli. Onun tərcümə etdiyim “Gözlənilən bir qətlin tarixçəsi” romanı adi bir Şərq süjetidir. Əsas xətt odur ki, qız ərə gedir, amma bakirə çıxmır və bütün faciə o qızın bakirə çıxmamağının üstündədir. Bir daha deyirəm, “Gözlənilən bir qətlin tarixçəsi” romanının süjet xətti bundan ibarətdir. Təsəvvür edin ki, Azərbaycanın populyar məhəbbət romanı yazanlardan biri bu süjet xəttindən istifadə etsəydi, bu nə yazacaqdı? Ancaq Markes həmin əsərdə nəyi yazmayıb, Ilahi! Mən həmin romanı ona görə tərcümə etdim ki, qoy, bizimkilər texnika nələrə qadirdir, süjet heç nədir. Markes üçün süjet heç nədir. Mən özümü Markeslə yanaşı qoymaq istəmirəm, amma mənim üçün də süjet heç nədir. Əsər gərək mənim içimdə cücərti kimi yetişə… Mən yazmamışdan əvvəl ovqatı, havanı hiss edirəm, ağaclar, küçələr nə rəngdə olacaq, bax, bunları hiss edəndən sonra əsəri “bişmiş” hesab edirəm. Markesin “Gözlənilən bir qətlin tarixçəsi” romanında nələr yoxdur?! Təsəvvür edin ki, eyni zaman içərisində bir neçə zaman var. Buna görə də Markes yaddaşını həddən çox istismar edib.
– Bildirdiniz ki, bu yaşınızda yaddaşınızın mayası qalıb. Belə olan halda, Azərbaycan oxucusu üçün nələri aşkar edəcəksiniz?
– Bizim bir problemimiz var, bu da ondan ibarətdir ki, mənim son illərdə yazdığım iki romanı oxumamısınız.
– “Ətirşah Masan”ı oxumuşuq…
– “Ətirşah Masan”ın ona dəxli yoxdur, son iki romandan söhbət gedir, birinin adı “Daş yuxular”dır, o biri “Möhtəşəm tıxac” adlanır. Bu əsərləri oxumadığınızdan ömrümün bir parçasından xəbərsizsiniz.
– Hazırda həmin əsərlər hansı mərhələdədir?
– Hazırlanır, bir az əl gəzdirmək lazımdır. “Daş yuxular”ı 2006-2007-ci illərdə yazmışam, ikincini isə daha sonra. Səmimi deyirəm, “Ətirşah Masan” çox gözəl bir əsər ola bilərdi, əgər tələsik yazmasaydım. Sizdən nəyi gizlədim, “Ətirşah Masan”ı depressiyada yazmışam.
– Depressiya nədən yaranmışdı?
– Yaradıcı adamların hər birində olduğu kimi, məndə də depressiyalar olur. Bu, hər kəsdə baş verir. Depressiya zamanla, daxili dünyayla, yaddaşla, körpəliyinlə bağlı ola bilər. Yazıçı əsər yazanda çox aktiv enerji sərf edir, faktiki, əsər üzərində işləyərkən həmin enerji bir mərhələdə qurtarır.
– Bildirdiniz ki, “Daş yuxular”ı 2006-cı ildə yazmısınız, bəs çapa nə vaxt verəcəksiniz?
– Yaxın gələcəkdə hər iki əsəri oxuyacaqsınız.
– Yaradıcılıq məsələlərinə keçməmişdən əvvəl ömrünüzün 75-ci ililə bağlı bizdə yaranan bir sıra suallara cavab aldıq. Siz 75 yaşı tərifləmək istəsəydiniz, nə deyərdiniz?
– Mən yalnız kişi kimi yaşadığım günləri, azad olduğum, köləliyə etiraz etdiyimi xatırlayardım. Bilirsiniz, 75 yaşı tərifləmək üçün ömrü elə yaşamalısan ki, tərifləyə biləsən. Yəni, sənin həyatın əgər bütövlükdə qırılmayıbsa, mənəvi orqanizm olaraq sağ qalıbsa, o zaman “əhsən sənə, kişi kimi yaşamısan” deyə bilirsən. Məsələ ondadır ki, qırılan yazıçı taleləri də var.
– Bu yaşda adam özünə dost tapa bilirmi, yoxsa həmin mərhələni arxada qoyursan?
– Bu, yalnız mənim yox, bir çox yazıçıların başına gəlib, xüsusən də bizim Mirzə Cəlilin. Bu barədə bir dəfə yazmışam da. Mirzə Cəlil yazdığı, işlədiyi zaman ona dost lazım olmur. O zaman sənin dostun söz olur, ürəyin başqa bir şey istəmir. Amma boş vaxtında olanda, o zaman adama dost lazım olur. Yazıçıların böyük əksəriyyətinin sonda elə bir dostu olmur. Mən özümü tənha adam hesab edirəm. Çünki kompromissiz yaşamağa çalışmışam. Çoxlarına elə gəlir ki, Əkrəm Əylisli böyük kompromislər edib, ancaq mən heç zaman bağışlanmaz kompromis etməmişəm. Düzdür, bəzən deyirlər ki, “sən filan vaxtı filan sözü demisən”, amma daha düşünmürlər ki, həmin ifadəni hansı şəraitdə və nə formada demişəm.
– Bağışlanmaqdan söz düşmüşkən, ömrünüzdə elə bir hadisə olubmu ki, onu özünüzə bağışlamamısınız?
– Bəlkə də ola bilər. Təkcə bir yox, bir neçə hadisə də ola bilər ki, sən özünə bağışlamırsan. Bu, ədəbiyyatda da var. Məsələn, sən ananın son günlərində, son anlarında onun yanında olmamısansa, bunu özünə bağışlamırsan. Mən kifayət qədər anamın yanında olmuşam, amma yenə də hərdən yadıma düşür ki, gərək hər gün anamın yanında olaydım. Bax, bu məsələni özünə bağışlaya bilmirsən.
– Yubileyinizi necə qeyd edəcəksiniz?
– Mən böyük, gurultulu məclisləri sevmirəm. Dəstə-dəstə dostlarla, 5-10 nəfərlə qeyd edəcəyik. Birinci, Ziyalılar Forumunda olan dostlarla bir yerdə olacağıq, yoxsa 50-100 adamı bir yerə yığmaq mümkün olmayacaq. Bu, heç zaman mümkün deyil. Mən 4-5 nəfərlə oturanda daha rahat oluram, çünki onları hiss edirəm. Yoxsa hay-küylə tərif eşitmək mənlik deyil.
– Siz qırılan yazıçı talelərini xatırladınız, onların arasında örnək götürdükləriniz olubmu?
– Çox olub. Hər bir ciddi yazıçı taleyi mənim üçün ciddi məktəbdir. Mənim yazıçı yaşıdlarım olub, onların bir qismini məişət məhv etdi.
– Bəlkə konkretləşdirəsiniz, söhbət nədən gedir?
– Ailədə uğursuzluğa düçar oldu, taleyi gətirmədi, yaxud dolanışığını təmin edə bilmədi. Bir də ola bilər ki, dözmədi. Yazıçılıq odur ki, sən zülmlərə dözməyə məhkumsan, bu olmadan, sən yazıçı ola bilməzsən. Məsələn, mənim birinci kitabım “Qlavlit”də il yarım “yatıb”, amma dözmüşəm. Ikinci kitabım çıxanda bütün aləmi üstümə tökmüşdülər, tənqidin arası kəsilmirdi, yenə dözmüşəm. “Mənim nəğməkar bibim” kimi siyasətsiz əsər də “Azərbaycan” jurnalında 3 il “yatıb”, Moskvada çap olunandan sonra oxuculara təqdim olunub. Yəni, hər yazıçı zülmə tabe olduğunu bilməlidir. Allah bunun əvəzini verəcək – bunu da anlamalısan.
– Gənc yazarlar yazıçılarımızın bəxtinin gətirməməsi və ya uğur qazanmamasının səbəblərindən biri kimi öz millətlərindən olan xanımla evlənmələrini göstərirlər. Bəlkə Sizin bəxtiniz onda gətirdi ki, belaruslu xanımla ailə həyatı qurdunuz. Bu fikri bölüşürsünüzmü?
– Bunu qətiyyən həyatım üçün vacib şərt hesab etmirəm. Bilirsiniz, qadın əsasən kişidən asılıdır. Ataların bir məsəli var: pendiri dəri, arvadı əri saxlar. Bəli, alınmaya bilər, o zaman mənim kimi adam o saat ayrılar.
– Necə oldu ki, Ordubadın ucqar Əylis kəndindən çıxan bir gənc gedib belaruslu xanımla evləndi?
– Hüseyn Cavidin bir qəhrəmanı var, Ərəbistandan gəlir Gürcüstanı fəth etməyə və gəlib bir gürcü qızına vurulub donuz otarır (gülür). Yəni, bu sevgi ki var, normaldırsa, bunun milləti yoxdur ki… Necə ki, normal ədəbiyyatın da milləti yoxdur. Bilin ki, mənəviyyatın vətəni yoxdur.
– Bir məsələni aydınlaşdırmağınızı istərdik, çünki bunu çox spekulyasiya edirlər. Guya, vaxtilə demisiniz ki, Azərbaycanda layiqli xanım olmadığına görə Belarusdan evləndim…
– Bu, tamamilə yalandır. Mən Azərbaycan xanımlarının heç birini öz həyat yoldaşımdan əskik hesab etmirəm, ancaq tale belə gətirdi.
– Yəqin xatırlayırsınız, ötən ad günlərinizin birindən sonra xeyli tənqid olundunuz. Səbəb də odur ki, diqqətsizlikdən gileylənmişdiniz, bildirmişdiniz ki, Prezident Administrasiyasından bir təbrik zəngi eşitmədiniz…
– 60 yaşımda sabiq dövlət başçısı Heydər Əliyev zəng etmişdi. Soruşdu ki, Əkrəm, sənə bir orden versəm, necə baxarsan? Dedim ki, versəniz də sağ olun, verməsəniz də. Bir az söhbət etdik, könlümü aldı. Yəni, qəbul edib-etməyəcəyimi soruşurdu. Həmin vaxt mən Əylisdən yenicə qayıtmışdım, 65 yaşım olmuşdu, o zaman Heydər Əliyev mənə “Istiqlal” ordeni verdi.
– Bəs o zaman niyə məhz Prezident Administrasiyasının adını çəkmişdiniz?
– Məsələni özləri uydurdular. Mən qəti surətdə heç bir yerdə hakimiyyətin diqqətsizliyindən şikayət etmədim. Bilirsiniz, bəzi jurnalistlər yaxşı uydura bilirlər. Biri uydurur, o birilər də bunun arxasınca düşüb, “naxış” vurub başlayırlar şəri davam etdirməyə. Dediyiniz məsələ qətiyyən olmayıb. Mən Milli Məclisdə bir jurnalistə demişdim ki, heç bir şey gözləmirəm və heç nə də yoxdur. Ancaq söhbət ondadır ki, axı, Azərbaycan yazıçısı öz dövlətindən niyə gözləməməlidir? Bir məqamı deyim, amma dedi-qodu kimi anlaşılmasın. Prezident Administrasiyasının rəhbəri Ramiz Mehdiyev bir müsahibə vermişdi, demişdi ki, bir ordu ziyalımız var, Ziyalılar Forumu olmasa da, ötüşərik. Bu, çox böyük səhvdir. Çünki Stalin dövründə də bu fikri deyirdilər. Bildirirdilər ki, olmasın Bunin, hətta Tolstoy… Təsəvvür edin ki, Dostoyevskini dərslikdən çıxarırdılar. Ramiz Mehdiyev də deyir ki, olmasın, Rüstəm Ibrahimbəyov… Axı Ziyalılar Forumunda iki xalq yazıçısı var və bu adı keçmiş prezident verib onlara. Yəni, keçmiş prezidentin ruhuna bu qədər hörmət edirsən ki, “Ziyalılar Forumuna toplaşanları ziyalı saymaya da bilərik” deyirsən? Yaxud forumda iki alim var – Cəmil Həsənli və Rafiq Əliyev. Onlar doktorluq adını rəsmi şəkildə alıblar. Sənin nə ixtiyarın var ki, bunları ziyalı hesab etməyəsən?! Yəni, bu cür absurdlara gəlmək lazım deyildi! Bu gün yaxşı yollar salır, binalar tikirlər, amma gərək bu dövlətin cazibədar ideologiyası da olsun. Ideologiya cazibədar olmayanda, onun gələcəyi yoxdur.
– Ancaq dünyada artıq ideoloji dövlətlər sıradan çıxır, hüquqi dövlətlər yaranırsa, ideologiya keçmişdə qalmırmı?
– Proses Azərbaycanda mənəvi dünyanın sarsılması baxımından ciddi təhlükə yaradır. Mənəvi, ideyalı, ideal ölkə olmaq baxımından təhlükə əlbəttə ki, yaranır. Bizim narahatlığımız bundan ibarətdir.
– Necə oldu ki, “Gün keçdi”, “Ad günü” filmlərinə baxan adamlar bu gün Rəfael və Coşquna, Fərdaya baxıb mənəvi ləzzət ala bildilər? Zaman bizi necə dəyişə bildi?
– Ümumiyyətlə, sovetin musiqisində, sənətində, ədəbiyyatında qəribə bir deqradasiya başladı. Təsəvvür edin ki, mən Qaydayın, Ryazanovun filmlərinə yenidən ləzzətlə baxa bilirəm. Əgər eyni vaxtda başqa kanaldan bir film getsə, yenə əvvəlkilərə üstünlük verirəm. Bilirsiniz, deqradasiya eyni vaxtda dünya miqyasında gedib. Hər bir ölkədə hakimiyyətin ali, saf məqsədi olur, bu da gələcəyin müxalifəti olmaq. Yəni, iqtidarda olan hakimiyyət özünü həm də gələcəyin müxalifəti kimi görməlidir. Əgər bu olsa, cəmiyyətdə hərəkət, inkişaf və demokratiya olur. Demokratiya bu deməkdir ki, sən hakimiyyətdə oturmusansa, sabah müxalifət ola bilərsən. Bütün dünyada belədir. Artıq post-sovet məkanında da həmin proses gedir, Gürcüstan bir nümunədir. Amma bizdə hakimiyyətdə olanlar “biz əbədiyik” deyəndə, bu, xalqda bədbinlik yaradır və inkişafın qarşısını alır. Bu məsələdə psixoloji məqamlar var.
– Bu düşüncənin oturuşmasının fəsadları nə ola bilər?
ardı var
Natiq Güləhmədoğlu
