A.Saxarovun adı təkcə Azərbaycanda mübahisə doğurmur. Elə başqa ölkə insanları da bu adama birmənalı yanaşmır. Deyirlər ki, bu adam məşhur və tanınan olmaq istəyirdi. Ona da nail oldu. Bəlkə də. Amma əsas bu deyil. O, artıq bir simvoldu, adı əbədiləşmiş simvol. Qərəz, oktyabrın təxminən 26-da Avropa Şurası növbəti dəfə A.Saxarov mükafatını təqdim etməyə hazırlaşır.
1988-ci ildə təsis olunan bu mükafat hər il demokratiya uğrunda mübarizə aparan insanlara təqdim edilir. Bu il də namizədlər çoxdur. Amma onların içində mənim diqqətimi əslən Iran Azərbaycanından olan C.Pənahi xüsusilə cəlb etdi. Etiraf edim ki, mükafatı almaq üçün şansları ondan daha çox olan namizədlər var. Lakin bu mükafata təqdim olunmağın özü artıq bir uğurdur. C.Pənahini həm siyasət, həm də sənət adamları çox gözəl tanıyır. Mən ilk dəfə onun adına rast gələndə bu vaxta qədər çəkdiyi filmlərlə və iştirakçısı olduğu müsaqibələrlə tanış oldum. Çox istedadlı rejissordur. Amma mənim diqqətimi əsasən bir detal cəlb etdi. Bu adama Iran rejimi 20 il ərzində ölkə hüdudlarından kənara çıxmağı və kino çəkməyi yasaq edib. Təsəvvür etmək belə çətindir – 20 il… Elə adına mükafat təsis edilən A.Saxarov da bu həyatı yaşamağa məcbur olmuşdu, ona da sürgündə olduğu Qorki şəhərindən bir addım belə kənara çıxmağa icazə vermirdilər. Lakin Saxarova elmlə məşğul olmaq yasaq olunmamışdı, həmkarları tez-tez onunla görüşür, onu ən son elmi uğurların kursunda saxlamağa cəhd edirdilər. Məni C.Pənahinin həbsi o qədər də narahat etmir, nəinki bu yaradıcı insanın 20 il kino çəkməkdən məhrum edilməsi. Bir vaxt Iran rejimi tanınmış müğənni F.Atəşini (Ququş) də belə cəzaya məhkum etmişdi. Burada mənim yadıma ölməz sənətkarımız C.Cabbarlının sözləri düşür: əgər bir Günəş isitmirsə… Azərbaycanda Iran üsul-idarəsini təqdir edən insanlar var. Ən qorxulusu odur ki, bu sistemi təqdir edənlərin sayı zaman keçdikcə azalmır, əksinə artır. Bəli, o insanlarla mübahisə etmək, fikir mübadiləsi aparmaq çox çətindir. Mən onların fikir və düşüncə tərzi haqqında çox baş sındırmışam. Niyə bu insanları Iran rejimi o qədər cəlb edir? Səbəb nədir?
Tək özünü deyil, başqalarını da qadağalara məcbur etmək…
Desəm ki, bu sualın cavabını bilirəm, bu, yanlışlıq olar. Doğrusu, hələ də bu suala cavab tapmamışam. Lakin bu insanlarda özlərinin, başqalırının həyatını reqlamentləşdirmək istəyi çox güclüdür. Mühakimə tərzindən söz açmağa isə dəyməz, nə deyirsən, deyirlər ki, bəs, bunu neçə yüz il bundan öncə deyiblər və yazıblar… Hətta etiraz da edə bilmirsən ki, əgər bunlar bir neçə yüz il əvvəl deyilibsə və yazılıbsa, sizin niyə bundan xəbəriniz yoxdur? Niyə bu yenilikləri sizin dilinizdən eşitmirik? Niyə onları elə hamıdan əvvəl müsəlmanlar tapıb ortaya çıxarmırlar?
Indi hicabla bağlı çoxillik mübarizə davam edir. Prinsipcə, mən kiminsə hicab örtməsinin əleyhinə deyiləm. Gəl, o fikirlə razıyam ki, bu mübarizənin ardı da olacaq. Bəli, bu gün özləri hicab örtəcək, sabah da başqalarını örtməyə məcbur edəcəklər. Ona görə də azca öncə yazdığım fikrə qayıtmaq istəyirəm. Iran sistemini təqdir edənlər təkcə ona görə qorxulu deyillər ki, onlar öz həyatlarını qeyri-dünyəvi qanunlarla reqlamentləşdirmək istəyirlər, ona görə qorxuludurlar ki, başqalarının həyat və düşüncə tərzini də reqlamentləşdirməyə cəhd edirlər. Bu yaxınlarda film məsələsi ortaya gələndə bir tanışım maraqlı fikir dedi: “biz müsəlmanlar indi xristian dünyasının imtina etdiyi keçmiş qaydalarla yaşayırıq, az qalırıq ki, inkvizisiya quraq, tonqallar qalayaq, insanları fərqli fikir dediklərinə görə bu tonqallarda yandıraq…”. Mən bu fikirlə razıyam.
Bir daha C.Pənahi məsələsi yadıma düşür. Bir neçə yüz il bundan əvvəl xristian dünyasında alimlərə və sənətkarlara öz işləri ilə məşğul olmaq yasaq olunurdu… Iran isə bunu 21-ci əsrdə edir. Adamda elə təsəvvür yaranır ki, Iran təqvimi sadəcə mexaniki olaraq bizim işlətdiyimiz təqvimdən bir neçə yüz il geri qalmır. Iranda sözün əsl mənasında 14-cü əsrdir, 1400-cü ildir…
Kiçik sözardı
Iranla Azərbaycandan söz düşəndə məşhur sovet lətifəsini xatırlayıram. O, lətifədə deyilir ki, qatar birdən dayanır. Məlum olur ki, qarşıda relslər xarab olub. N.Xruşşovdan soruşanda ki, nə edək, o qayıdır ki, arxadakı relsləri ön
cərgəyə qoyun, onda qatar gedəcək. L.Brejnevdən soruşanda o, belə deyir ki, qapıları və pəncərələri bağlayın, qatarı silkələyin, elə təsəvvür yaranacaq ki, qatar gedir… Indi N.Xruşşov mənə Iranı, L.Brejnev Azərbaycanı xatırladır. Bəzən insanlara elə gəlir ki, müqayisələr aparmaqla öz güzəranımızın, həyat tərzimizin üstünlüyünü nəzərə çarpdırmaq istəyirik. Yox, belə deyil. Təbii ki, Iranla Azərbaycan arasında böyük fərqlər var. Lakin mən bilmirəm ki, bu iki ölkə arasındakı bəzi paralellər təsadüfidir, yoxsa… Bu yazıda iranlı rejissor C.Pənahidən söhbət getdi. Amma Azərbaycanda da hakimiyyətin sevmədiyi rejissor və ssenarist R.Ibrahimbəyov var. Azərbaycanda da bir sıra insanlar qeyri-rəsmi olaraq ölkədən kənara çıxmaq hüququndan məhrum ediliblər.
Təsadüfdürmü?
Küləkli havada A.Saxarov mükafatı haqda…
•
