Elnur Astanbəyli
1918-ci ilin avqustunda “Azərbaycan Cümhuriyyətinin fövqəladə elçisi və səlahiyyətli naziri” kimi İstanbula göndərilən Əlimərdan bəy Topçubaşov (həmin vaxt o, Fətəli xan Xoyskinin 1918-ci ilin iyununda təşkil etdiyi II kabinədə portfelsiz nazir kimi fəaliyyət göstərirdi) Osmanlı paytaxtında nə az, nə çox, düz beş ay qalmış, bu müddətdə saysız-hesabsız görüşlər keçirmişdi.
Həmin görüşlərdən biri isə tam təsadüfən baş tutmuşdu.
1919-cu il yanvarın 14-də Əlimərdan bəy qaldığı “Pera Palas” otelində səhər qəzetlərini gözdən keçirərkən Erməni Milli Şurasının sədri, eyni zamanda Ermənistan parlamentinin sədri Avetis Aqaronyanın da İstanbula gəldiyi barədə xəbər oxuyur.
Topçubaşov Aqaronyanı hələ Bakıdan və Tiflisdən yaxşı tanıyırdı.
O, Erməni Milli Şurasının sədri ilə görüşmək istəyir; buna görə də katibi Haşım bəyi Aqaronyanın qaldığı “Tokatlıyan” otelinə (hotelin sahibi Osmanlı erməniləri idi) göndərir.
Aqaronyan ertəsi gün saat 3-ə, özünün yerləşdiyi oteldə görüş təyin edir. Lakin Əlimərdan bəy bərk zökəm olduğu üçün Erməni Milli Şurasının sədrinə qısa məktub yazıb üzr istəyir və ondan görüş yerinin “Pera Palas” hotelinə dəyişdirilməsini istəyir.
Beləliklə, Aqaronyan yanvarın 16-da günortaya yaxın Topçubaşovun yanına gəlir.
Onlar arasında olduqca maraqlı söhbət baş tutur.
Maraqlıdır ki, Topçubaşov Paris sülh konfransına yola düşəcək Azərbaycan nümayəndə heyətinə özünün sədrlik edəcəyini məhz Erməni Milli Şurasının sədri ilə söhbətin gedişində öyrənib.
Həmin söhbətin tam mətni ilə tanış olmaq istəyənlər Azərbaycan Tərcümə Mərkəzi tərəfindən nəşr edilən “…Xalqımızın müstəqil yaşayacağına inanırdıq” (Bakı, 2018. Tərtib edəni: Vilayət Quliyev) tapıb oxuya bilərlər (səh. 300-306)
Yeri gəlmişkən, həmin kitabda Əlimərdan bəyin məqalələrinin böyük hissəsi, səfər qeydləri, diplomatik məktubları və söhbətlərinin mətni, Əli bəy Hüseynzadəyə, Rəsulzadəyə, Ceyhun bəy Hacıbəyliyə, Xəlil bəy Xasməmmədliyə məktubları və s. toplanıb. Bir sözlə, Azərbaycan ictimai-siyasi və mədəni fikrinin bu görkəmli simasının qiymətli irsi ilə tanış olmaq istəyənlər üçün sözügedən nəşr çox önəmli mənbədir.
Qayıdaq Əlimərdan bəylə Aqaronyanın söhbətinə.
Mənim həmin söhbətdə diqqətimi bir neçə məqam çəkdi.
Bunlardan biri Erməni Milli Şurası sədrinin gürcülər barədə kəskin danışması, bunun əvəzində azərbaycanlılar barədə daha müsbət fikirlər səsləndirməsidir. Hətta iş o yerə çatır ki, Aqaronyan Qafqazın xoşbəxt gələcəyini bu bölgə xalqlarının konfederativ birliyində görən Topçubaşovun üçtərəfli (Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan) müzakirə təklifinə belə cavab verir: “Çox çətin olardı. Gürcülərlə isə ümumiyyətlə mümkün deyil. Özünüz görürsünüz onlarla münasibətlərimiz necədir…”
Ardınca Aqaronyan gürcülərin ermənilərə qarşı kəskin münasibətini Tiflislə əlaqələndirir: “Guya biz, ermənilər ona (yəni Tiflisə – red.) iddiaçıyıq. Amma öz aramızda deməliyəm ki, Tiflisə heç bir iddiamız yoxdur. Onu gürcülər üçün qoyub gedirik… Bunu Tiflisdə də demişdim: Tiflisi tamam tərk etmək qərarına gəlmişik. Bütün ermənilər oradan çıxıb gedəcəklər. Və o zaman Tiflis adi bir gürcü kəndinə çevrilib məhv olacaq…”
Ermənilərsiz Tiflisin, ümumiyyətlə hər hansı şəhərin, ölkənin məhv olacağını düşünmək, iddia etmək! – Aqaronyanın timsalında ənənəvi “erməni xəstəliyinin” növbəti parlaq görsənişi! Rəsulzadə haqlı olaraq qeyd edirdi ki, bu xalqın (ermənilərin) ziyalıları, siyasətçiləri öz qonşularına (Gürcüstan, Azərbaycan və Türkiyə) qarşı dayanmadan ərazi iddiaları və ittihamları irəli sürməyə davam etdikcə təkcə özlərini yox, həm də qonşularını fəlakətə sürüklədiyini artıq anlamalıdırlar. Ancaq belə görünür ki, bu, elə də asan olmayacaq…
Erməni Milli Şurası sədri ilə Topçubaşovun söhbətində daha bir maraqlı nüans Aqaronyanın gürcülərlə dialoqun mümkünsüzlüyünə işarə vurduğu halda Azərbaycanla münasibətin düzəlməli olduğunu söyləməsidir. Halbuki eyni Aqaronyan cəmi bir neçə gün sonra getdiyi Paris sülh konfransı zamanı keçirdiyi görüşlərində tamamilə fərqli mövqe sərgiləyəcək, türklərə qarşı aqressiv fikirlər səsləndirəcək, “Böyük Ermənistan” hədəfini açıq şəkildə dilə gətirəcəkdi.
Maraqlıdır: elə isə o, Topçubaşovla söhbətini nə üçün bunun tam əksi notlar üzərində kökləmişdi? Ehtimal ki, səbəb Əlimərdan bəyin xarizması, Qafqazın ictimai-siyasi dairələrindəki ağır çəkisi, ona xüsusi hörmət və ehtiramın duyulması idi. Məhz bu, Aqaronyanı gürcülərlə müqayisədə azərbaycanlılar barədə daha ehtiyatlı davranmağa sövq etmişdi.
O da maraqlıdır ki, günlər öncə İstanbulda Əlimərdan bəyə ermənilərlə azərbaycanlılar arasında münasibətlərin düzəlməli olduğunu deyən Aqaronyan 180 dərəcə əks fikirlər səsləndirdiyi Parisdə Topçubaşovla üz-üzə gələrkən hansı hisslər keçirirmiş? Bu sualı cavablandırmaq çətindir. Əlimərdan bəyin nə düşündüyü isə onun Parisdən Bakıya, Azərbaycan Cümhuriyyətinin Baş nazirinə ünvanladığı raport xarakterli məktublardan aydındır. Məsələn: “Erməni təmsilçilər yalnız Türkliyə və Qafqaz Ermənistanından təşəkkül tapacaq vahid Ermənistan barədə danışıqlara meyil göstərirlər“(8-10 iyun tarixli məktubdan).
Və ya: “Sizi məhdud Qafqaz maraqları məşğul edir, bizimsə bütün erməni xalqının, birləşmiş Ermənistanın mənafeyi ilə bağlı qayğılarımız var”, – deyə Aqaronyan bildirir” (22-25 sentyabr, 1919-cu il tarixli məktubdan).
Topçubaşovun Parisdən azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinə ünvanladığı çoxsaylı məktublarda belə məqamlar yetərincədir. Fikrimizcə, əlavə şərhə ehtiyac qalmır.
Nəhayət, məlum söhbətdəki ən incə məqamlardan biri: Erməni Milli Şurasının sədri bildirir ki, Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin başçısı vəzifəsində Fətəli xan Xoyskinin qaldığı müddət ərzində ermənilərin Azərbaycan hakimiyyətinə münasibəti formal xarakter daşıyacaq. Sitat: “Çünki onlar Xoyskini sentyabrda (1918-ci il – E.A) Bakının alınması zamanı çoxsaylı ermənilərin öldürülməsinin və güc tətbiq olunmasının əsas günahkarı sayırlar. Bizimkilər fikirləşirlər ki, buna yol verməyə də bilərdi”.
Əlimərdan bəy yetərincə mədəni şəkildə buna etiraz edir, “axı deyəsən, şəhərə girən qoşunlar Bakını iki aydan çox mühasirədə saxlamışdılar…” deyə bildirir. Lakin dəqiq məlumatı olmadığını söyləməyi də unutmur.
Lakin ermənilərin Bakıda həmin vaxt hansı oyunlardan çıxdığını “unudan” Aqaronyan bəhs etdiyi hadisələrin Topçubaşov İstanbulda olarkən yaşandığını söyləyir.
Söhbətin həmin məqamını maraqlı edən nədir?
Aradan təxminən ilyarım keçəcək, rus-bolşevik işğal ordusu Cümhuriyyəti devirəcək və milli hökumətin bir çox aparıcı simaları kimi Xoyski də ölkəni tərk edib Tiflisə üz tutacaq, çox keçmədən elə oradaca terror qurbanına çevriləcəkdi.
Fətəli xanın qətlinin icraçıları isə məhz ermənilər olacaqdı.
Bu mənada, kim bilir, bəlkə də, Aqaronyan Topçubaşovla söhbətində ermənilərin Xoyskiyə qarşı bəslədiyi qəzəbi, nifrəti açıq şəkildə ifadə etməklə əslində məlum terrorun anonsunu vermişdi…
Azlogos.eu
