Londonda keçirilən “Slovo” rus ədəbiyyatı festivalının iştirakçısı, tanınmış yazıçı Boris Akunin (Qriqori Çxartişvili) BBC-nin qonağı olub və geniş müsahibə verib.
Yazıçı ilə Rus xidmətinin təhlilçisi Aleksandr Kan söhbət edib.
Aleksandr Kan: Qriqori Şalvoviç, sizi salamlayıram. Sual çoxdur. Gəlin belə bir sualdan başlayaq. Siz yazıçılıqdan başqa həm də ictimai, vətəndaş və hətta siyasi fəaliyyətlə məşğul olursunuz. Lakin sizin fəaliyyətinizin bu iki aspekti heç vaxt kəsişmir.
Boris Akunin: Məndə belə bir hissiyyat yoxdur ki, mən haçansa siyasi fəaliyyətlə məşğul olmuşam. Mən özümü siyasətçi kimi təqdim etmirəm. Bu başqa məsələdir ki, rəyi ilə razı olduğum siyasi qüvvəni dəstəkləməyi, ölkəm üçün ziyanlı görünən siyasi qüvvəyə isə opponentlik etməyi lazım bilmişəm. Amma mən bütün hallarda yazıçı olaraq qalmışam.
Mən öz daxilimdə, bəlkə də daim yox, amma çox vaxt ədəbiyyat və qeyri-ədəbiyyat bölgüsü aparıram.
Yəqin ki, bütün yazıçılarda belədir. Bu o demıək deyildir ki, mən gündəlik problemlərdən qaçıram. Yox, bunun üçün başqa janr var. Mənim bloqum var, Facebook-um var. Əgər nəyisə açıq mətnlə demək istəyirəmsə, bunu orada edirəm.
A.K: Mən belə başa düşürəm ki, son bir il ərzində sizin diqqətiniz və vaxtınız çoxcildli “Rusiya dövlətinin tarixi” əsərini yazmağa yönəlib. Siz demisiniz ki, bu kitabınız bütün ideoloji xürafatlardan azad olacaq və yalnız faktlara əsaslanacaq. Siz niyə belə bir mövqe tutmusunuz?
B. A: Məndə belə bir hiss baş qaldırıb ki, mən öz ölkəmdə, Rusiyada yaşayıram, lakin bəzən onun niyə belə olduğunu başa düşə bilmirəm. Başa düşə bilmirəm ki, burada niyə bu hadisə baş verir, amma başqa hadisə baş vermir.
Biz çox vaxt belə bir sual verməyi xoşlayırıq: Kimdir günahkar? Lakin “nə etməli” sualını heç vaxt vermirik.
Kimin günahkar olduğu barədə sual verəndə, burada çoxlu cavablar var: bunlar günahkardır, bunlar isə yox. Stalin, bolşeviklər günahkardır, yox Romanovlar günahkardır və sair. Beləliklə elə hey keçmişə gedirsən. Mən də qərara gəldim ki, lap əvvələ, mənbəyə qayıdıb oradan başlayım.
Mənim ixtisasım tarixdir, lakin birincisi, bu o demək deyildir ki, mən tarixçiyəm. İkincisi siz indi elə bir tarixçi tapa bilməzsiniz ki, ölkənin bütün tarixi üzrə ixtisaslaşmış olsun. Hər mövzunun və hər dövrün ayrıca tədqiqatçıları var.
Ona görə də mən qərara gəldim ki, Rusiyanın tarixini tarixçi kimi yox, yazıçının gözləri ilə yazım. Mən başa düşməyə çalışacağam ki, bizim niyə belə bir dövlətimiz var. Onun nəyi yaxşıdır, nəyi pisdir? Onun üçün nə faydalı, nə faydasızdır?
Əgər sən bunu başa düşmək istəyirsənsə, məqsədin kiməsə nəsə isbat etmək deyildirsə, bütün ideologiya və konsepsiyalardan imtina etmək lazımdır. Başqa cür olsa, lap əvvəldən biləcəksən ki, axırda gəlib hara çıxacaqsan. Mən hara gəlib çıxacağımı bilmirəm. Doğrudan da bilmirəm.
A.K: Siz bloqunuzdan söz saldınız. Bir az bundan qabaq yazmısınız ki, indi 16-cı əsrdəsiniz …və mən yazdıqlarınızı oxuyuram: “bu elə bir vaxt idi ki, Rusiyada şəxsiyyətin, bir nəfərin, Bütün Rusiya hökmdarının rolu nəhəng ölçülərə qədər böyümüşdü”. Rusiyada nə vaxtsa, başqa cür olubmu? Sizcə Rusiya hökmdarlarından hansı ideala daha yaxındır, əgər beləsi varsa?..
B.A: Dövlət güclü şəkildə mərkəzləşdiriləndə şəxsiyyətin rolu böyük olur, xüsusən də o diktatura kimi idarə olunanda. Burda hər şeydən asılılıq var. Hər bir asqırtıdan, padşahın səhhətindən. Monarxın sağlamlığı milyonlarla insanın taleyini təsirləndirə bilər.
Bu, xüsusən də 15-ci əsrin ortalarında yaranmış Moskoviya dövlətinə xasdır. Monqol istilasından sonra yaranmış bu ilk rus dövləti məhv oldu. Moskoviya çox sərt, orda üslübunda, hakimiyyət şaqulisi üsrə qurulmuşdu. Bu dövlətdə bircə adamın əhəmiyyəti vardı – hökmdarın. Qalanları onun nökərləri idilər.
İstəyir boyarlar olsun, knyazlar, ya da lap sadə kəndlilər – hamısı nökər idilər. Sonralar 20-ci əsrə qədər Rusiyada belə bir sərt hakimiyyət strukturu olmamışdı. 16-cı əsrdə axı qanunlar yox idi, hökmdar nə qərara gəlsə, elə də olurdu.
Rusiya tarixində şəxsiyyətlərə gəlincə isə, iki hökmdarı qeyd etməliyəm: onlardan biri öz qiymətini ala bilməyib, ikincisi isə ifrat qiymətləndirilib. İfrat qiymətləndirilən birinci Pyotrdur. O çox güclü hökmdar idi, lakin onda heç də hər şey alınmırdı və alınmadı.
Adamların az tanıdıqları 3-cü İvan ondan daha güclü və daha effektli olub. Bu çox keyfiyyətli bir padşah idi. O öz qarşısına qoyduğu bütün məqsədlərə nail olub. Pyotrdan fərqli olaraq, onun bircə dənə də olsun böyük iflası olmayıb.
Məsələn, Pyotr Narva altında böyük məğlubiyyətə uğrayıb. Pyotr bütün ordusu ilə birlikdə Prut yürüşü zamanı türklərin mühasirəsinə düşüb. Pyotr nəyə görəsə Qara dəniz donanmasının yaradılmasına külli miqdarda pul töküb. Bu donanma Donun aşağı axarında çürüyüb qalıb. 3-cü İvanda belə səhvlər olmayıb.
Bu çox maraqlı təcrübədir və qəribə görünsə də, 16-cı əsrdən bu yana indiyədək gəlib çıxıb.
A.K: Çox vaxt eşidirsən ki, Rusiya ləyaqətli yola çıxmaq qabiliyyətsizliyinə məhkumdur. Və
burada təqsir heç hökmdarlarda da deyil. Burada nəsə başqa obyektiv səbəblər olub. Avropa və Asiya arasında qeyri-müəyən coğrafiya, iqlim, pravoslavlıq və onun təşəbbüssüzlüyü və itaətkarlığı…Bu barədə nə deyə bilərsiniz?
B.A: Mənə belə gəlir ki, bizim üzləşdiyimiz problemlər Rusiya dövlətçiliyinin spesifikası ilə bağlıdır.
Çünki bu dövlətçilik hələ o vaxtlardan, 16-cı əsrdən elə qurulub ki, təlatümlər baş verəndə yüksək zərbəyədavamlığı olsun və bu, dövlətə imkan verib ki, dəhşətli tarixi zərbələrdən salamat çıxsın. Lakin digər tərəfdən bu elə sərt bir strukturdur ki, burada dövlət həmişə şəxsiyyətdən daha böyükdür. Burada həmişə Ordada olduğu kimi hökmranlıq ediblər.
Ordada xan qanunla yox, fərmanla idarə edirdi. Xanın iradəsi, həmişə qanunun rolundan yüksək idi. Tarixi inkişafın müəyyən bir mərhələsində və ya səfərbərlik zamanında bu, işləyir, lakin müasir cəmiyyətdə heç cür işləmir.
Bunu istədiyniz kimi adlandıra bilərsiniz. Bunu Avropa və Asiya sivilizasiya modelləri arasında münaqişə də adlandırmaq olar. Hərəsinin öz güclü, öz zəif tərəfləri var. Biz indi elə bir dünyada yaşayırıq ki, Avropanın sivilizasiya modeli Asiyadan daha uduşlu görünür.
Bu daha səmərəli modeldir. Bu sistem məhz hakimiyyətin paylaşılmasına, şəxsiyyətə hüquqların tanınmasına yönəlib və hər bir insanın qarşısında imkanlar diapazonu açır və insan yuxarıdan heç bir göstəriş verilmədən, müstəqil şəkildə nə isə edir, öz həyatını nə iləsə yaxşılaşdırır. Və bütün bu səylər birlikdə, mahir dirijor tərəfindən birləşdirilən fəaliyyətlə ölkəni, cəmiyyəti inkişaf etdirir.
A.K: Mən belə başa düşürəm ki, siz indi vaxtınızın çoxunu Rusiyadan kənarda keçirirsiniz. Oralara tez-tezmi gedirsiniz? Moskvada olursunuzmu? Bir vaxtlar siz öz mövqeyinizi çox fəal şəkildə bildirərdiniz…
B.A: İndi mən kədərli şeylərdən danışacağam. Mən Rusiyaya getməyi tam tərgitmişəm. Və oradakı ab-hava və iqlim dəyişməyincə, mənim ora getmək fikrim yoxdur. Mən belə qərara gəldim ki, həvəsdi-bəsdi. Mən ötən yayın axırlarında qəti qərara gəldim ki, çıxıb getmək istəyirəm.
Məndə belə bir güclü hiss oyandı ki, mənim ölkəm düşmən tərəfindən işğal olunub. Mənə həyatım boyu düşmən olan, nifrət etdiyim nə varsa, indi orda süfrənin başındadır. Şovinizm, ksenofobiya, aqressiv yalançılıq, fərqli düşüncəyə dözümsüzlük – bütün bunlar indi oraları bürüyüb.
Belə bir vəziyyətdə seçim nədir? Ya sən bu məkandan çıxıb gedirsən, ya da öz dinc peşəni atıb işğalçılarla döyüşmək üçün silah götürüb partizanlıq edirsən. Amma partizan kimi o vaxt döyüşə bilərsən ki, səni yerli əhali dəstəkləsin. Əgər partizanı ətraf kəndlər dəstəkləmirsə, o kimin partizanlığını edir?
Mən hiss eləmirdim ki, dinc əhali mənim baxışlarımı paylaşır. Əksinə, ətrafımdakılar dəhşətli dərəcədə sevinirdilər ki, hər şey əladır. Mən qışın əvvəllərində bir də Rusiyaya getdim. Dedim, baxım görüm, yaxşılığa doğru dəyişiklik varmı? Pis olub. Daha pis olub vəziyyət.
Mən bu mexanizmin necə işlədiyini bilirəm. Mən bunların niyə baş verdiyini başa düşürəm. Kütləvi şüurda kök salmış bir köhnə imperiya kompleksi ortaya çıxarılır, sonra televizor tam gücü ilə işə düşür və nəticə əldə olunur. Amma mən bunları başa düşməklə, rahatlıq tapmıram axı.
Qısası indi mənim elə bir vaxtımdır ki, çıxıb getmək, hisslərimi ayrılıqda yoxlamaq istəyirəm.
A.K: Deməli sizin də etiraf etdyiniz kimi problem hakimiyyətdə yox, onu dəstəkləyən əhalidədir?
B.A: Əsas problem Vladimir Putin adlı insan deyil. Əsas problem əhalinin beynindədir. Nə vaxta qədər ki, insanlar başa düşməyəcəklər ki, onları gic yerinə qoyurlar, nə vaxta qədər ki, böyüyüb ərsəyə yetməyəcəklər və müstəqil düşünməyi öyrənməyəcəklər…Əgər mən buna təsir edə bilsəm…Lakin mən bunu yalnız söz vasitəsilə edə bilərəm. İndilik məndə belə bir hissiyyat var ki, müvəqqəti olaraq siyasət qurtarıb. Lakin elə bir sakitlik yaranıb ki, deməyə də qorxuram, fırtınadan əvvəl belə sakitlik olur.